Zamonaviy inson va jamiyatni rivojlantirish va takomillashtirishning eng muhim asoslari – madaniyat, ta’lim va tarbiya. Ta’lim-tarbiyaning asosiy shaxsi – o‘qituvchi.

Ma’lum bo‘lishicha, bugungi kunda universitet o‘qituvchisining ritorik shaxsiyati va ritorik madaniyati talab darajasida. O‘qituvchining shaxsiyati so‘z (nutq), fe’l-atvor (xarakter), obraz (tashqi ko‘rinish, og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan muloqot va xatti-harakatlar) orqali tinglovchilarga katta ta’sir ko‘rsatishi isbotlangan. O‘qituvchi va talabalar madaniyati o‘rtasidagi uyg‘un muloqot zarurligi ta’kidlanadi. O‘qituvchining joziba, xarizma, olijanoblik, aql-zakovat va madaniyatni anglatuvchi professional ritorik shaxsiyati tinglovchilarga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, sinfda eng ijodiy o‘zaro ta’sirni ta’minlashi va har bir o‘quvchining shaxsiyatini yaxshilashi isbotlangan.  

Mamlakat madaniyati, oila madaniyati, ta’lim va tarbiyaning ma’lum tizimi, o‘qituvchining shaxsiy va kasbiy madaniyati o‘quvchilar shaxsini, jamiyatni takomillashtirishning eng muhim asosidir.  

Madaniyat, ta’lim va tarbiya ob’ektiv voqelikning o‘zaro bog‘liq hodisalaridir. Biroq, madaniyat birinchi o‘rinda turadi. Madaniyat konsepsiyasining tarixiy va genetik sohasi bugungi kunda inson ta’limi va tarbiyasi, jamiyatni takomillashtirish sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarga sezilarli gumanistik ta’sir ko‘rsatishi mumkin.  

Bu sohadagi asosiy shaxs madaniyatli, bilimli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan, jamiyatda madaniy, axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni asrab-avaylash va yuksaltirishga xizmat qiladigan o‘qituvchidir. O‘qituvchi o‘quvchilarning ichki dunyosiga shaxsiy xulq-atvori, ishga va auditoriyaga munosabati, nutqi bilan ta’sir qiladi.  

Ma’naviy qadriyatlarni yodlash yoki buyruq bilan etkazish mumkin emas. Ular hayot qiyofasi va uslubi, ongli hayot yaratish, axloqiy xulq-atvor, mehr-oqibat, hamdardlik, o‘qituvchi vazifasiga mas’uliyat bilan munosabatda bo‘lishda shakllantiriladi. O‘qituvchi o‘zining ustoz ekanligini hayoti bilan isbotlashi kerak. Maktab o‘qituvchisi va universitet o‘qituvchisi kasbi oddiy kasb emas, balki ramka va hayot tarzidir. Talabaning farovonligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy va kasbiy fazilatlariga bog‘liq. O‘zbekistonning farovonligi mamlakatimizda yashovchi odamlarning fazilatlariga, ularni boshqaradigan oilaviy, axloqiy, ijtimoiy, estetik va madaniy qadriyatlar tizimiga bog‘liq.  

Madaniyat, ta’lim va tarbiya tushunchalarini ularning noaniqligi tufayli aniqlashtirish juda muhimdir. Madaniyatning olti yuzdan ortiq ta’riflari mavjud. Madaniyat – bu tarbiya, ta’lim, rivojlanish, hayot tarzi. Asta-sekin shaxs va jamiyatning axloqiy fazilatlarini shakllantirishga g‘amxo‘rlik madaniyatning etakchi ma’nosiga aylanadi. Madaniyat insoniyat jamiyatining ekologiyasidir. Madaniyat – bu odamlarning qanday muloqot qilishidir. Aynan nutqiy muloqot sohasi orqali inson madaniyatga shaxsiy mansubligini his qilishi va shu bilan birga o‘zining madaniy va tarixiy o‘ziga xosligini anglashi mumkin.  

Madaniyat har doim eng yaxshisini tanlashni o‘z ichiga oladi, chunki madaniyat axloqiy va aristokratikdir. Madaniyat taqiqlardan boshlanadi: “O‘ldirmang”, “O‘g‘irlik qilmang”, “Qasam ichmang”, “Yolg‘on guvohlik bermang” va hokazo. Muloqot inson madaniyatining katta qismidir. Muloqot madaniyati, ta’lim va tarbiya hamisha inson va jamiyatni takomillashtirishni talab qilgan va hozir ham taqozo qiladi. Jamiyat va jamoa so‘zlarining o‘zagi bir bo‘lishining o‘zi ham insonning asl ijtimoiyligining grammatik isbotidir.  

Shunday qilib, jamiyat qanchalik madaniyatli bo‘lsa, uning aholisi ham shunchalik madaniyatli bo‘ladi. Xalq qanchalik madaniyatli, bilimli va odobli bo‘lsa, jamiyat ham shunchalik madaniyatli bo‘ladi. Ma’lumki, jamiyatda yashash va undan ozod bo‘lish mumkin emas, Yer sayyorasi bizning umumiy uyimiz bo‘lib, uning farovonligi uning barcha “hamrohlari” – barcha xalqlarning o‘zaro ta’siri va muloqotiga bog‘liq.  

Shu munosabat bilan, hozirgi vaqtda atrof-muhitning farovonligi va o‘zaro ta’siri uchun keskin istak mavjud. Bu shuni anglatadiki, barchamiz turli millatlar, konfessiyalar va madaniyatlarga mansub odamlar bilan qanday munosabatda bo‘lishni, madaniy muloqot qilishni o‘rganishimiz kerak. Zamonaviy ta’lim zamonaviy hayot, jamiyat madaniyati, ma’lum bir mintaqaga, maktab va universitetga, butun jamiyatga xos bo‘lgan madaniy-ma’rifiy til va nutq vaziyatlari kontekstida amalga oshirilishi kerak.  

bugungi kunda ta’lim jarayoni insonning muloqotda o‘zini o‘zi rivojlantirishi sifatida tushuniladi.  

Shu munosabat bilan ta’limning asosiy figurasi o‘qituvchining shaxsiyati, uning shaxsiy va kasbiy fazilatlari, shaxsiy va kasbiy madaniyati, auditoriyaga nimani va qanday taqdim etishi, qanday muloqot qilishidir. O‘qituvchi bilimli va yaxshi inson bo‘lishi kerak, chunki u ixtiyoriy ravishda tinglovchilarga nafaqat shaxsiy bilim va tajribasini, balki his-tuyg‘ularini, dunyoqarashini, talabalarga bo‘lgan munosabatini ham yetkazadi.  

Dildora O‘sarova,  

Toshkent davlat yuridik universiteti  

Xorijiy tillar kafedrasi katta o‘qituvchisi.  

O‘zA