Мактабларда болаларга қоида эмас, сўз ўргатайлик, деган фикри мени қоғоз қоралашга ундади.
Мактабларда болаларга қоида эмас, сўз ўргатайлик, деган фикри мени қоғоз қоралашга ундади.
Ҳақрост, зиёлиларимизнинг мактаб, лицей, коллеж, ҳатто олий ўқув юртини тамомлаётган ёшлар саводсиз, деган таънаси тўғри. Бир нечта хорижий тилда бийрон фарзандларимиз она тилида эркин фикр юритолмайди, луғат бойлиги жуда ҳам ғариб. Уларнинг бир ҳовучгина сўзга андармонлиги китоб ва асл миллий адабиётдан бегоналашувига сабаб бўлди. Тўғри, ҳар бир миллатнинг тамаддун туфайли унутилган, истеъмолдан чиққан сўзлари бўлади. Она тилимиз ҳам бундан холи эмас. Аммо, назаримда, тарих қатида қолган, биз унутган сўзлар ердами ё кўкда қандайдир ғазабнок порлаётган кўзга ўхшайди. Сўзнинг жони бўлмаганда одамни гоҳ ўлдириб, гоҳ тирилтирармиди? Атроф-жавонибга мундай сер солиб қаранг: кимнингдир оғзидан чиққан, сиз аллақачон айтмай қўйган биргина ширин калом вужудингизга нурдай сингиб, беқиёс руҳий қувват бахш этганини пайқайсиз. Ана ўшанда хотиранинг қайсидир бир пучмоғида болаликми тирилиб рўбарў келади. Сизга қамти турган ўтмиш бобо-момонгизнинг овози.
Ҳа-ҳа, унутилган сўз – дуоталаб руҳ.
Мулоҳазаларимиз сирли маъво – сўз салтанати ҳақида.
Туркистонда совет ҳокимияти зўрлик билан ўрнатилгандан сўнг туркий уруғларнинг урф-одат ва шеваларини ўрганишга жидду жаҳд билан киришилади. Ўзак-мағзида мустабидлик мафкураси ётган бу интилишнинг хайрли томони ҳам бўлди. Салкам бир аср мобайнида ўзбек шевалари бўйича ўнлаб номзодлик ва докторлик иши қилинди, минглаб мақолалар ёзилди, китоблар чоп этилди. Ф.Абдуллаевнинг “Хоразм шевалари”, М.Мирзаевнинг “Ўзбек тилининг Бухоро группа шевалари”, И.Шамсиддиновнинг “Ўзбек тилининг Қоракўл шеваси”, Ш.Носировнинг “Ўзбек тилининг Қўқон шеваси”, Қ.Муҳаммаджоновнинг “Жанубий Қозоғистондаги ўзбек шевалари морфологияси”, Т.Йўлдошевнинг “Тожикистондаги ўзбек шевалари морфологияси”, А.Ишаевнинг “Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари”, С.Иброҳимовнинг “Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси”, “Ўзбек тилининг Андижон шеваси”, В.Эгамовнинг “Самарқанд областининг Ғаллаорол шеваси”, Н.Ражабовнинг “Ўзбек тилининг Ғарбий Самарқанд шевалари”, С.Раҳимовнинг “Ўзбек тили Сурхондарё шевалари”, Б.Жўраевнинг “Юқори Қашқадарё ўзбек шевалари”, А.Шерматовнинг “Қуйи Қашқадарё ўзбек шевалари”, Босим Тўйчибоев ва Қозоқбой Қашқирлининг “Зоминнинг тил қомуси” китоблари илм-илм учун деган ниятда қилинмагандир? Ўтган асрнинг 30-40-йилларидан бошланган изланишлар натижаси ўлароқ “Ўзбек халқ шевалари луғати” деган салмоқли тўплам 1971 йилда икки минг нусхада босилиб чиқади. Яратилганига салкам эллик йил бўлган китоб ўша даврда ҳам, бугун ҳам ўз баҳосини олгани йўқ. Луғатни варақлаб ўзимча хомчўт қилдим: олти мингдан зиёд сўз ва ибора бор. Тўпламда Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистоннинг жанубий туманлари ҳамда Қорақалпоғистонда яшовчи ўзбекларнинг қорлуқ, қипчоқ, ўғуз лаҳжаларида ишлатиладиган айрим сўзлар жамланган. Танлаб олинган ҳудуд жуда катта, сўзловчилар ҳам миллиондан кам эмас. Аммо, олимларимиз тергилаб тизимга солган аксарият сўзларнинг Изоҳли луғатга киришига, адабий тил билан элакишиб кетишига эллик йил ҳам камлик қилибди. Дейлик, замонавий йигит-қизлардан бамаъниси ўртага чиқиб “Бу ҳол қоронғидир биз ёшлар учун” деб қолса, тилчиларимизнинг жавоби қандай бўлади? Қадимги Хитой ва япон адабиёти бўйича жиддий тадқиқотлар олиб борган академик Николай Конрад ўтган асрнинг 60-йилларида ёзган мақолаларидан бирида хитой ва япон адабий тили халқнинг жонли сўзлашуви асосида шакланганини айтиб ўтган эди.
“Ўзбек халқ шевалари луғати”да руҳ бор, ҳаёт нафаси уфуриб туради. Лекин Изоҳли луғатдан жой тегмаган, манбалардан жамлаб тақдим этилаётган қуйидаги тирик сўзларни яна неча йил тирсаклаб, “шевасан” дея пешонасига нуқиймиз?! Балки уларни бугун ўз ҳудудларида ҳам танимайдиганлар, номини тутмайдиганлар кўпайиб бораётгандир? Биз уларга вақтида ўз ўрнини, мартаба ва мавқеини кўрсатиб қўйганимизда эди, тили калимага келмайдиганлар адади камроқ бўлармиди. Мана ўша камситилган сўзлар.
Варсақи (Хоразм, Сурхондарё) – сергап, вайсақи. Ойғоғ (Тожикистон, Сурхондарё) – чақимчи. Бўжа (Сурхондарё) – арча барги. Эзув (Сурхондарё, Гурлан) – икки лабнинг туташган жойи. Замбариқ (Хоразм, Сурхондарё) – замбуруғ. Жиззиқ (Сурхондарё, Қашқадарё, Хоразм) – жизза. Зўм (Андижон, Сурхондарё, Қашқадарё) – қўрс. Иярмак (Хоразм, Андижон, Сурхондарё, Қашқадарё) – эргашмоқ. Ила-чила (Қашқадарё, Сурхондарё) – дарҳол, дарров. Ингирсимоқ (Қорақалпоғистоннинг Беруний ва Сурхондарёнинг аксар тумани) – йиғламоқ. Янгилмоқ (Хоразм, Сурхондарё, Қашқадарё) – янглишмоқ, йўлдан озмоқ. Емизик (Қозоғистоннинг Қоракисса қишлоғи) – сўрғич, соска. Ермой (Жиззах, Сурхондарё) – керосин. Юлун (Хоразм, Қозоғистондаги Чимкент, Қарноқ, Иқон туман ва қишлоқлари. “Ж”ловчи ҳудудларда “жулун” ) – ҳароммағз. Галпанг (Хоразм) – анқов. Кангширик (Қозоғистондаги Митан, Барлос қишлоғи, Сурхондарё) – қаншар, буруннинг юқори қисми. Кўкмак (Фарғона, Сурхондарё, Қашқадарё) – кўкиш. Қанқув (Урганч, Хива, Бойсун, Қумқўрғон, Шеробод, Деҳқонобод) – киноя, пичинг. Қашамшам – (Қашқадарё) – ўжар, қайсар. Қайирма (Сурхондарё, Қашқадарё) – сут қўшилмай пишириладиган патир. Қидирмоқ (Жиззах, Самарқанд, Сурхондарё, Қашқадарё) – меҳмонга бормоқ. Қилий (Қирғизистоннинг Ўш вилояти, Сурхондарё) – ғилай. Қурдим (Қозоғистоннинг Қорамурт қишлоғи) – сув сингиб йўқ бўлиб кетган жой. Қурдумқоқ (Қашқадарё, Сурхондарё) – хасис. Ланг (Сурхондарё, Қарши, Урганч, Хива) – ўлат. Лозимада (Тошкент), лозимат (Наманган) – маросим. Мондимоқ (Хоразм, Сурхондарё) – ёлчимоқ. Мисол: “Ҳеч мондимадинг сен, топқанинг нера гетади?” Мардаймак (Ўш) – керилмоқ. Мисол: “Мардайиб ўтирибди”. Тирамбоқи (Тошкент) – ориқ (молга нисбатан). Тиррамак (Сурхондарё, Қашқадарё) – жувонмарг. Мисол: “Тиррамакка кеткур, муштдай бўлиб одамни алдайди-я!” Тўларсоғ (Тошкент) – катта устухон, суяк. Тусоқ (Қашқадарё, Сурхондарё) – икки ёшар урғочи қўй. Ув (Хоразм, Сурхондарё, Қашқадарё) – заҳар, оғу. Урт (Урганч, Сурхондарё, Қашқадарё) – лунж. Унгилмоқ (Гурлан, Сурхондарё) – тикилмоқ. Хомишак (Қашқадарё, Сурхондарё), хомўшак (Бухоро) – чивин, искабтопар. Химич (Бухоро, Сурхондарё) – хивич. Хўразак (Хоразм, Сурхондарё) – бўғма. Ҳашшакалло, ҳашша – (Қашқадарё, Сурхондарё, Самарқанд, Бухоро) – барибир, ҳар қандай ҳолатда, шароитда ҳам. Ҳавон (Қашқадарё, Сурхондарё, Жиззах) – ихтиёр, эрк, хоҳиш. Мисол: “Ҳеч ким билан иши бўлмайди, ўз ҳавонига ўйнаб юради”. Маяк (Фарғона, Самарқанд, Сурхондарё, Қашқадарё) – тухум. Мондирамоқ (Фориш, Сурхондарё) – алжимоқ. Монтимоқ (Андижон), молтимоқ (Жиззах, Сурхондарё) – қулоч отмасдан сузиш. Мулгимак (Хоразм, Сурхондарё, Қашқадарё) – мудрамоқ. “Юргандаям мулгийди”. (Беруний). Нозбўй (Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё) – райҳон. Панг (Зомин, Сурхондарё) – моғор. Самсам (Хоразм, Сурхондарё) – сергап, эзма. Сер солмоқ (Жиззах, Хоразм, Сурхондарё, Қашқадарё) – кузатмоқ, эътибор қилмоқ. Сергимоқ (Қашқадарё, Сурхондарё, Жиззах) – нами қочмоқ, қуримоқ. Тел (Гурлан, Сурхондарё) – далда. Тел-тел бермоқ – гиж-гижламоқ (Қашқадарё). Часпак (Бухоро, Қашқадарё, Сурхондарё) – ошиқ-мошиқ. Чийқондай (Тошкент, Сурхондарё) – олча сувидай. Мисол: “Юзлари чийқондай қизил”. Чиркай (Фарғона, Сурхондарё) – чивин. Чих (Хоразм, Сурхондарё) – шудринг. Шаматалоқ (Жиззах, Сурхондарё) – ҳеч нима, ҳеч нарса. Шанграймоқ (Хоразм) – гердаймоқ, мағрурланмоқ. Шилдингламоқ (Қирғизистоннинг Ўш вилояти, Сурхондарё) – юпқа кийинмоқ.
Мисолларимиз денгиздан томчи. Бу сўзлар нафақат вилоятларимизда, балки мамлакатимизга чегарадош ўзбек туманларида ҳам бирдай ишлатилади. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “ланг” сўзининг икки хил маъноси – “чўлоқ, оқсоқ” ҳамда “кенг очиқ” маънолари берилган, лекин “ўлат” маъноси йўқ. Луғатда “ҳавон” сўзи “келисоп; тирагич” дея изоҳланган. Шунингдек, “панг” сўзи “ўзаги қуриб бўш бўлиб қолган” ва “ноаниқ, ёқимсиз, пўнғиллаган” дея берилган. Эҳ-ҳе, яна қанча-қанча сўзларнинг жонли тилдаги гўзал маънолари очилмасдан ётибди.
Фаттоҳ Абдуллаевнинг 1961 йилда нашр этилган икки қисмдан иборат “Хоразм шевалари” китоби тилшуносликдаги жиддий тадқиқотлардан. Олим тарихи ва тили ниҳоятда бой қадимий ўлканинг қасабаю кентларини, қишлоқ ва овулларини кезиб не бир ҳасратда юзлаб сўзларни, эртак ва мақолларни йиққан. Китобда сўзлар қайси туманда учрашигача битилган. Масалан, Манғитда дархон – озод, эркин, Гурлан, Манғит, Янгибозорда қабан – қобон, қонгши Урганч, Хива, Хонқа, Ҳазораспда қўшни деган маънони билдиришини, гурлан, янгибозорликлар айлана, давра, кўпчиликни қур сўзи билан ифодалашини, Хива, Урганч, Қўшкўпир лукчэ деганда яхлитликни, бир бутунликни тушунишини, хиваликлар буришган, тиришганни муррик, Урганч, Хива, Хонқа, Гурланда сақични саққиз дейишини билиб оласиз. Тилчи олим Ҳазорасп, Хонқа, Боғотда самбирдамоқ валдирамоқ, алжирамоқни англатишини, гурланликлар эшикни бўсағага банд қилиб турадиган ёғочни турум деса, Урганч, Гурлан, Хивада ёш болаларнинг оғзига чиққан ярани увулмоқ, Урганч ва Манғитда қатиқ ивитишни уютмоқ, Урганч, Хивада тўйда ҳисса беришни улуш, урганч, хива, хонқаликлар ип ёки арқоннинг чигал бўлишини чийилмоқ, Урганч, Хива, Ҳазорасп, Манғитда чуқурликни чуқалоқ, чуқаноқ дейишини ёзади.
Фидойи олимнинг хизмати туфайли биз урганчликлар қилов деганда пичоқнинг қировини тушунишини, Хивада ҳайвон тилига чиқадиган ярани ҳам қилов дейилишини билиб оламиз. Хоразмликларнинг шошиб қолган, эсанкираган одамни анги қочди, молнинг оғзига чиқадиган ярани овсил, хунук, бадбурушни эбэш, устунни бақан, бўлинмаган, бир бутунликни бутов, мастлардек тутилиб гапирадиган одамни ғилжайди, ишчан, чайирни эса даёв дейиши сўз бобида жанублик элдошлари билан якдил эканини кўрсатади. Ф.Абдуллаев хиваликлар тилидаги қандим сўзи қумда ўсадиган ўсимлик номи эканини ёзади. Қандим Бухоро чўлларида ҳам битади. Бухорода Қандим деган жой ҳам бор. Бу номни уч-тўрт йил бурун очилган газ кони дунёга машҳур қилиб юборди.
Таассуфки, бор-йўғи минг донагина чиққан “Хоразм шевалари” тўплами мутахассислар доирасида қолиб кетди. Бундай ўта муҳим ва ҳаётий тадқиқотларнинг минг, икки минг, уч минг нусхада босилиши ноширликни сиёсат, мафкура деб билган шўро ҳукуматининг найранги бўлганини, ўзбекнинг қадимий тарихи ва тилини ўзига қайта тақдим этиш эмас, аксинча, жиловлаб туриш учунгина ўрганганини тушунамиз. Аммо, ажабланарлиси, бу тош-метин қарашнинг шу кунларда ҳам барҳам топмагани. Ахир, луғатда йўқ сўзларни шева деб ҳисоблай-ҳисоблай кўп нарсани бой бердик-ку!
ҚЎШБУЛОҒУ ҚЎШРАБОТНИ БОҒЛАГАН ШАРДОЗ
Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари охирида “Ёшлик” журнали “Тил сандиғи” деган рукн ташкил этган ва куюнчак журналхонлар кўмагида луғатларда йўқ юзлаб сўз билан сўзлашган эдик. Савобнинг таги тешик, деганлари ростми, билмадим, шундай улуғ иш нима учундир якунига етмай тўхтади. Бугун, йигирма биринчи асрнинг бешдан бирини ортда қолдириб англаётирмизки, тил сандиғимизнинг кети кўриниб қолибди. Тўғри, тараққиёт талаби билан сўнгги йигирма беш-ўттиз йил ичида юзлаб сўз истеъмолга кирди ва луғатимиз бойиди. Аммо, ўтган мана шу қисқа даврда биз неча юз қадимий сўзларимиздан айрилганимизни ҳам айтмасак виждонга хилоф бўлади.
Билсангиз айтинг, шева ва адабий тил ўртасига ўтиб бўлмас деворни ким, қачон тиклаган?!
Ўзбек шевалари адабий тилнинг битмас-туганмас булоғи экани амалда исботланганида эди, жамиятдаги жуда кўп ижтимоий-маънавий иллатлар, энг муҳими, маҳаллийчилик чуқур илдиз отмаган бўлар эди. Миллат сифатида уюшмаганимизнинг асосий сабабларидан бири ҳам сўзларимизнинг умумий мулкка айланмаганида.
Фарзандларимиз чет тилларга чечан, хорижий сўзларнинг аслиниям билади, аммо она тилининг жозибасини, унинг тириклигини таъминлаб турган халқона сўзларни билмайди. Даштда яшовчи, ҳаёти деҳқончилик ва чорвачилик бўлган аксарият ўзбеклар жонли тилидаги қуйидаги сўзларга бир эътибор қилинг.
Сирдарёнинг Янгиерида истиқомат қилувчилар ғурурни гурда, бошқоронғиликни жерик, ифлосни палаз, димни бук дейди. Қўшработликлар тилида мортув – хунук, савмал – инжиқ, шардоз – қўй жунидан тайёрланган ип, қашқатаёқ – гап уқмас бола, қовурчин – ёш бола деган маъно англатади. Қамашиликларнинг омбирни чарновуқ, қоракўллик ердошларимиз эса кафтни оя, бақувват одамни даёв, гапдан қолмайдиган ўрни зўм, тепса тебранмасни мула, сўлиган, бужмайган нарсани муррик, фойдали, хуш ёқадиган нарсани форимоқ, искабтопарни чиркай, товонни ўкча, қўй жунини қирқадиган қайчини қиллиқ деганини эшитган чиқарсиз? Ёки ғаллаоролликлар тилидаги “Кўнгли ноза бўлди” – хафа бўлди, дили оғриди, чинақай – жимжилоқ, чирич – қирда ўсадиган ўсимлик, шардоз – жундай йигирилган ип, эловраш – босинқираш, қанқув – кесатиқ гап, қўқим – чиқинди, ахлат, ушуллак – ҳуштак, ушмак – учли темир, суғаноқ – очкўз, қочов – искана каби сўзлар сизга эриш туюляптими? Сурхондарёликлар Тожикистоннинг Ёвонида чипқонни дўмбол, кашта турини жўрма, каштани чироз, ўрик туршагини ғўлинг, писта дарахти япроғидаги жигарранг ўсимтани бузғунч, аёлларнинг бошқоронғи бўлишини жерик, чимкентликларнинг одам ва молнинг йўлдошини чув дейишини билса ёхуд каттақўрғонликлардан калдирчи (тасқара қуш), ғорғонақ (ёввойи тоғ бодоми) сўзларини эшитса ҳаяжонга тушиши аниқ. Тошкент вилоятининг Оҳангарон туманида яшовчи юртдошларимиз ҳам қалбни кўкай, келин бўлиб тушган қизнинг ота уйига боришини тўркун, тўғри, ҳақликни ўрал дер экан. “Ука, сизники ўрал” дегани инининг ҳақлигини англатади.
Самарқанд давлат университети ўқитувчиси Мардонқул Болтаев бундан ўттиз йил бурун ёзган бир мақоласида тилимизниннг такрорланмас сўз ва ибораларини тезкорлик, зийраклик ва донолик билан йиғмасак эртага кеч бўлишини уқтирган эди. Фидойи домла Самарқанднинг Нарпайида ҳам ёшида кам фарқи бор ака-ука, опа-сингилларга басалқи, бўйинса, бошқоронғини жийрик, юрак-бағри эзилганни кўкайи кесилди, қатиқ ивитиш учун сутга қўйиладиган ачиган қатиқни уютқи, вақти ўтган одамга нисбатан қадаси қариди, жаҳли чиққан кишини орқаси тутди деган иборалар билан аталишини ёзади. Яна бир куюнчак устоз Ёрмат Тожиев Фарғонанинг Рапқон қишлоғида бўздан тайёрланган матолар алак, қалами, калта, думалоқни дўлта дейилишини таъкидлайди. Самарқанднинг Пойариқ тумани халқи тилидаги сўзлар хусусида ҳам шундай дейиш мумкин. Масалан, буйри – биқин, гаяк – қайсар одам ёки ҳайвон, жўймоқ – пулни ароқ жўйиб кетади, ирга – уй бурчаклари ва гир айланаси, тайтув – тантиқ, камфаҳм аёл, қутайтмайди – ўнгдирмайди, соғ қолдирмайди, қунтуюп – ўриндиқ ёки эгарда ҳайкалдай қотиб ўтириш...
Ипни курмак боғлаб юрган чорвадор эл бу сўзни Наманганнинг Чортоғида ҳам эшитса албатта суюнади. Туркманистоннинг Тошовуз вилояти ва Бухоронинг чегара туманларида қум заррасини чега дейишини билиб, ўзлари кунда-кунора ишлатадиган “Чегадай бола”, “Чегадай жони билан...” деган иборалар моҳиятини янада чуқурроқ англайди.
Зоминдаги юз (жуз)ларнинг тиртаймоқ, кўкай, ғидириш, жомраш, тиржиқ, кўган, напрамач, сочбов, ермой, туятўпон, чтир, курмак, сўлпи, катик, эмчи, чагана, арна, кўклаш, пахтачиликлар кустили, чобра, қовзонмоқ, ғидириш, қўшработликларнинг бежоғим, иқ, капсан, гапчиноз, гартак, ўшак, оя, гуртик, орача қилмоқ, миназ, савмал, қорувли, гуппимоқ каби сўзлари республикамиздаги ўнлаб туманлар учун ҳам энасўздир. Худораҳмати адиб ва олим Ғулом Карим олотликлар қулупнайни ертут, кўршапалакни ерқанот дейишини ёзиб, кўнгилларни хушнуд этган эди. Қандай чиройли сўзлар. Олотда ҳам искабтопар чиркай, қўзиқорин замариқ, бало домана экан. Тилимиздаги “Доманаям йўқ...” деган ибора мазмуни энди тушунарли бўлгандир? Ғулом ака мактубида юртдошлари целофан пакетни шиқирқоғоз, пластинкани қарта дейишини айтиб ўтган.
Юқорида келтирилган сўзлардан тўқол, қовзанмоқ, сочбов, қорувли, гуппимоқ, балоқ, кўкай, бий, езна, кўклади, қотмоқ, босмоқ, ирғалмоқ, домана, гурда, қўл, қирчин, ғужур, чўқламоқ, ўкча, чер Изоҳли луғатга кириш бахтига муяссар бўлган, холос.
Қосим Муҳаммаджонов “Жанубий Қозоғистондаги ўзбек шевалари” китобини 1967-1975 йиллар мобайнида Чимкент, Туркистон, Сўзоқ ҳудудидаги шаҳар, туман, қишлоқларга қилган сафарлари асосида ёзган. Тўпламдаги аққува – оқроқ, оқиш рангли; булк этмоқ –қимирламоқ, писанд қилмоқ, таъсир қилмоқ; ийгилик – эзгу ният, яхшилик; имирсиқ – ялқов, ишни секин бажарадиган одам; ишқир – ҳуштак чалмоқ; йаврин – елка; йадра – яйрамоқ, эркин бўлмоқ; кийит – тўйда қариндош ва қудаларга бериладиган сарпо; курмак, қозиқбоғи – арқонни боғлаш усуллари; мардаш – чордана қуриб ўтирмоқ; сийроқ – оёқ; сойлоқ – новча, баланд бўйли; тихмалоқ – тўла, семиз одам; томор – тўнканинг илдизи; тўнгмой – мол ёғи; туш-туш – ҳар томон, ҳар тараф; чем – белги каби сўзларни ҳам “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”дан тополмайсиз.
Муллатой Бегалиевнинг “Ўзбек тилининг Қорабулоқ шеваси лексикаси” китобига кирган ўнлаб сўз мамлакатимизнинг кўпгина ҳудудлари учун бегона эмас. Қорлуқ ва қипчоқ лаҳжасида сўзловчи юртдошларимиз тили ўғуз лаҳжасига тортадиган қорабулоқликларнинг исканани қочов, ангишвонани ўймоқ, дон сақлайдиган махсус жойни хампа, жигарни бовур, лабларнинг бирлашган жойини эзув, ҳароммағзни юлун, қизилўнгачни кўмакай, тўйда қариндош ва қудаларга бериладиган сарпони кийит, маросим, бирор тадбир ёки воқеа муносабати билан бориладиган жойни лозимада, лозимат, тешани чот, кўрпа жилдини кўрпабети, бошқа ариққа сув олинадиган жойни қулоқ дейишини билса ўртадаги салкам минг чақирим масофа ҳам бир қадамдай туюлади.
Анвар Бўроновнинг “Олтойлар” китобида ёзилишича, Россия Федерациясининг Олтой республикасида яшаётган қардошларимиз никоҳ орқали боғланган эркак қариндошларни қуда, аёл қариндошларни эса қудағай, холанинг фарзандларини бўла, тўёнани соун, жонлиқни соғум, курашда тўй эгаси қўйган совринни табақ, жигарни бовур, бўғирсоқни бовурсоқ, тўнни тон, пахта ва жун савашда ишлатиладиган савағични собов, оғизни овуз, пастликни тёмен, эртага сўзини эртен дейишар экан. Олтойлар насронийликка ўтказилган бўлса ҳам, уларнинг бугунгача яшаб келаётган айрим урф-одат ва маросимлари, шунингдек, тадқиқотчи келтирган қисқача олтойча-ўзбекча луғатдаги сўзлар Ўзбекистондаги қўнғирот, қатағон, сарой, юз, дўрмон, қирқ, минг, найман ва бошқа уруғлар урф-маросимлари ва лаҳжасига жуда ўхшашлигига гувоҳ бўласиз.
Бобоюрт чироғини ёқиб, туркий сўзларни асрлардан-асрларга соф олиб ўтаётган қондошларга қуллуқ.
Сурхондарё шеваларини тадқиқ қилган Саидмусо Раҳимов китобида касб-кор, ҳаёт тарзининг ўзгариши билан ғойиб бўлган сўзлар кўплаб учрайди. Усти лойсувоқ қилинадиган уйнинг боми, майдаланган қоқига қатиққа аралаштирилса қоқош, ҳолвайтарнинг ҳай-ҳай, шилпилдоқнинг тўппа дейилиши воҳа ёшларига ҳам эриш туюлса керак. Лекин афсуски, хирмон янчишнинг галагов, хирмон янчаётганда ҳўкизларни ҳайдаш учун ишлатиладиган таёқ гаврон, ҳўкиз қўшиб ғалла ташиладиган ғилдираксиз арава чиғана, буғдой пояси совара, ҳосили йиғиб олинган майдон ангара, буғдой элайдиган ғалвир чиғил экани деярли унут бўлди. Никоҳ тўйи билан боғлиқ маросимлар ва уларнинг номлари ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Масалан, идиш – унашишдан кейин юбориладиган тўёна, қанжиға – никоҳ тўйига олиб бориладиган улоқ шохига боғланадиган рўмол, шовулоқ – тўйга олиб бориладиган улоқ, жолаққизартар – тўйдан олдин қўй сўйиб қон чиқариш, тўққизтобоқ – куёв йигитнинг ўртоқларига бериладиган зиёфат, қайната табоқ – куёвга махсус аталган зиёфат, қарижилик – никоҳ кечаси куёв олдига қўйиладиган илик, ит ириллатар, ойна кўрсатар, кампир ўлди, оёқбосар, чочсийпатар – никоҳ кечаси қилинадиган удумлар, жипакилув – келиннинг отаси уйига ипак илиб кириш одати, йелакбоши – никоҳ кечаси келиннинг ун элаб кўрсатишини замонавий тартиб-таомиллар эгаллаб бўлди ҳисоб.
Мен яна қизиқсиниб “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”ни варақладим. Хайрият, юқоридаги хатбошидаги сўзлардан галагов билан гаврон бор экан. Изоҳли луғатда тошкент тўйларида хотинларга патнисда улашиладиган тўққиз хил нарсадан иборат “тўққиз-тўққиз” ва қиз унаштиришда куёв томондан юборилган дастурхонга қайтарилган дастурхон ва уни кутиб олиш маросими – “идишқайтди” ҳақида маълумот берилган, “идиш” ҳақида лом-мим дейилмаган. Ёки бўлмаса, “қанжиға” сўзи “Юк ва бошқа нарса боғлаш учун эгар орқасига маҳкамланган тасма, боғич ёки илгак” дея таърифланган. С.Раҳимов келтирган сўзлар изоҳи луғатимиздан муқим жой олганда эди...
Начора, китобларда дарж этилган, неча минг йиллик тарихимиз, қадрият ва анъаналаримиз гувоҳи бўлган сўз ва ибораларнинг ўрни ҳозирча пойгакда.
Нафсиламрини айтганда, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”га кирмаган нечта сўз бўлса, онгу тафаккуримизда ўшанча ёриқ, кемтиклик бор. 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаларини жамлаган беш жилддан иборат луғат шубҳасиз катта бойлигимиз. Лекин юзлаб қишлоқ, овул, кентлар қиёфаси, уруғ-аймоқларнинг ўзига хослиги бўлган яна қанча минглаб сўз ўттиз уч миллион қора кўзнинг ялпи меҳрини кутиб яшаяпти.
КОШҒАРИЙДАН ҚОЛГАН МЕРОС КИМНИКИ?!
Маҳмуд Кошғарийнинг 30 дан ортиқ туркий халқлар ва уруғларнинг лаҳжаларини ўзида жамлаган “Девону луғоти-т-турк” китоби 1070 йилда ёзилган. Кошғарий девони туркий сўзлар “метрка”си. Буюк тилчи тилга олган “Йэтикэн” – етти қароқчи ҳақидаги маълумотни ўқиб, болалигимизда ухламай осмонга термулиб ётган кечаларда Бибисулув момом ўргатган тез айтиш ёдимга тушди:
“Жэтаган жети юлдуз,
Темир қозиқ бир юлдуз.
Оқ, бўз от икки юлдуз,
Етти айтмоқ савобмиш”.
“Девон”да “қоқ” сўзи “ёмғир ва сел сувидан пайдо бўлган кўлмак” дейилган. Даштликлар тилидаги бу қадимий сўз устоз носирларимиз туфайли адабий асарларга кўчди, аммо Изоҳли луғатга кўчмади. Бу мижғовликни Кошғарий бобо кўрганда, “Э-э, суф сенларга қоқвошлар!..” дея юз ўгирган бўларди.
“Девону луғоти-т-турк”да “йулун” сўзи бўйин сўнгаги ичидаги оқ илик, ҳаром мағиз деб тушунтирилган. “Ториқди” сўзига эса торайди, деб таъриф берилган. Ҳақрост, бугун айрим жойларда сақланиб қолган бу сўз юракнинг безовталиги, ичи торликни билдиради. Маҳмуд Кошғарий тилимизда кенг ишлатиладиган бунда, шу ерда сўзларининг муқобили “мунда”ни айтиб ўтади. Минг йиллик бу сўз айрим вилоятларда ҳамон истеъмолда экани кўнгилга сурур бағишлайди. “Девон”да “ушақ” – чақимчилик, “ушақ сўз” – майда ва туҳмат сўз дея таърифланган. Халқимиз ғийбат гапни “ўшак”, уни тарқатувчини “ўшакчи” дейди. Бугун тилимиздаги тагчарм маъносини билдирувчи “ултон” сўзини Кошғарий “улданг” дейди ва қуйидаги мақолни келтиради: “Итга увут етса ултон емас – Итга уят келса тагчарм ғажимайди”.
Дарвоқе, “увут” – уят ҳақида. Болалигимизда бобо-момолар ножўя иш қилсак “Ҳе, увутсиз!..” деганини кўп эшитганман. “Девон”да келган “олқинди”, “ангдиди” сўзлари бугун ҳам асл – тамом бўлди, тугади; пойлади, кузатди маъносида ишлатилмоқда. Ёки бўлмаса, “инэк бузағулади” – сигир туғди деган гап. Минг йил бурун қандай айтилган бўлса асло ўзгарган эмас. “Девон”даги “йамрашди” – аралашди сўзини олинг. “Қўзи йамрашди – қўзилар оналари билан аралашишди” дея мисол келтиради муаллиф. “Йамрашмоқ” – жомраб қолмоқ, яъни “жам бўлиш, хурсанд бўлиш” маъносида ишлатиладиган бу сўз бугун ҳам нутқимизни безаб турибди. Яна бир мисол. Момоларимиз сувга “чоптирган” итни кўрса “Ҳе-е, адо бўлгур. Сувга сориди...” дер эди. “Девону луғоти-т-турк”ни ўқиб момоларим тилини тушундим. “Девон”да “сэрэди” сўзининг биринчи маъноси булғаш, сийиш, иккинчи маъноси эса наматни зич қилиб, пишиқлаб тикиш дейилган. Сўзнинг ҳар икки маъносини ҳам бугунги ёшлар билса, демак хавотирга ўрин йўқ. Акс ҳолда...
“Девону луғоти-т-турк”да “ўгримланди” сўзига “гир айланди, ўралиб оқди” деган таъриф берилган. “Девон” таржимони ва нашрга тайёрловчи Солиҳқори Муталлибовнинг ёзишича, Алишер Навоий ҳам бу сўзни “эгрим” шаклида қўллаган экан. Биз томонда гирдобни ҳалиям “ийрим” дейишади.
Маҳмуд Кошғарий “қўл” сўзининг маъноларини айтиб, тоғдан пастга тушган қиялик деб ёзади. Демак, “қўл” сўзи “сойлик”, “сой”, “дара” маъноларини ҳам англатар экан. Шундан сўнг қишлоғимиз устидаги “Бозорқўл”, Тизинакотанинг пастидаги “Қоронғиқўл” қишлоғининг маъносини билдим. Кексаларнинг айтишича, Такати қирларидан пастда жойлашган Бозорқўлда бундан бир аср бурун бозор бўлган экан. Бу манзилнинг қадимийлигига яна бир далил, у ерда кўплаб кўҳна қабрларнинг изи бор.
Кошғарийдан буён неча даврлар ўтди, салтанатлар совурилди. Хон-ҳоқонлар хоки туробга айланди. Қасрлардан қилча ҳам нишон қолмади, аммо қоракўз, кўнгли оқ халқнинг бўғзидан чўғдай отилган калом шу кунларда ҳам яшнаб турибди. “Девону луғоти-т-турк” яратилганидан тўрт юз ўттиз йил ўтиб нуфузини бой берган туркий тил истиқболи Алишер Навоийни қайғуга солади. “Муҳокаматул луғатайн” ана шу дард ҳосиласи ўлароқ дунёга келган. Ҳазрат “... турк шуаросиким, форсий тил била рангин ашъор ва ширин гуфтор зоҳир қилурлар. Аммо сорт улусининг арзолидин ашрофиғача ва омийсидин донишмандиғача ҳеч қайси турк тили била такаллум қила олмаслар ва такаллум қилғоннинг маънисин ҳам билмаслар” дея мутаассир бўлади. Навоий туркийда сўзларнинг кўпмаъноли эканини ўнлаб калима мисолида кўрсатиб ўтган. Навоийдан тўрт юз йигирма йил кейин Абдурауф Фитрат ички бир дард билан тилимизни асрайлик, дея қатор мақола ва тадқиқотлар битди. Профессор Фитрат ҳам тилнинг бойлиги у тилдаги сўзнинг кўплиги, сўз ясалиши ва тил грамматик қоидаларининг мукаммалигида деб таъкидлайди. “Муҳокаматул луғатайн” ҳақида гапириб, “Навойининг китоби туркчанинг бойлиғини очибғина билдира олмаса ҳам, туркчада сўз кўблигини у яхши биладир” дейди.
Навоий ва Фитрат сўзи кўп тилни бой ва гўзал деган экан, хўш, биз-чи? Тилга муносабат бобида мезонларимиз ўша-ўшами ёки...
Энди шу ҳақда гаплашсак.
Биз катта бир халқ ўлароқ юз йилда Изоҳли луғатимизни икки марта – 1981, 2006 йилларда нашр этдик. “Ўзбек тили ва адабиёти” журналининг 1972 йил 6-сонида Зокир Маъруфов, Геннадий Михайловнинг “Ўзбек совет лексикографияси” деган мақоласи чоп этилган. Унда шундай бир хатбоши бор.
Кўчирма:
“Ўзбекистон ССР Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтининг луғат сектори ходимлари СССР ташкил этилган куннинг 50 йиллиги нишонланаётган шонли юбилей кунларида ўзининг 10 йилдан ортиқ қилган самарали меҳнатини якунлади – ўзбек халқи тарихида биринчи “Ўзбек тили изоҳли луғати” устида олиб бораётган ишини ниҳоясига етказди. Ҳаёт ўзбек тили лексик бойлигин жамлаб кўрсатадиган, ўзбек тилидаги сўзларнинг маъно нозикликларини очиб берадиган, тилимизнинг бой фразеологиясини, мақол, матал ва идиоматик ибораларини кенг намойиш қиладиган, ўзбек адабий тили нормаларини белгилаб берадиган тилимизнинг изоҳли луғати бўлишлигини тақозо қилар эди. Ана шундай луғат яратилди”.
“Ўзбек тили изоҳли луғати”ининг тайёр бўлгандан кейин ҳам салкам ўн йил нашр этилмасдан қолиб кетганию, юқоридаги хатбошининг таҳрирталаблигига тўхталсак, фикрдан чалғиймиз. Изоҳли луғатимизнинг илкинчи босмасида 60 минг сўз бўлса, иккинчи нашрда бу миқдор 80 минг деб кўрсатилган. Дастлабки нашр сўзбошисида ушбу изоҳли луғат қирқ минг сўзлик “Ўзбекча-русча луғат” асосида шакллантирилгани таъкидланади. Назаримда, адашиш худди мана шу нуқтадан бошланган. Яъни луғатнинг чегаралари ва манбалари хато танланган. Тузувчилар шу каби мулоҳазаларга олдиндан жавоб тайёрлаб қўйган. Сўзбошида ўқиймиз.
Кўчирма:
“Бироқ бу типдаги луғатларни тузиш жуда катта коллективнинг ёки бир неча авлоднинг меҳнатини талаб қиладиган узоқ йиллик оғир ишдир. Бунга рус тилининг thesaurus (хазина) ғоясига асосланган ва ниҳоясига етказилмай қолган “Словарь русского языка” номли академик луғати (1891-1907) тажрибаси мисол бўла олади”.
Хуллас, ўзбек тили шу тариқа турли тарихий даврларга бўлиб юборилади. Бир хато иккинчи бир хатони етаклаб келади.
Кўчирма:
“Ўзбек тилининг ушбу Изоҳли луғати кенг хронологик доирада ўзбек тилининг барча сўз бойлигини эмас, балки Улуғ Октябрь социалистик революциясидан кейинги даврда чинакам ривож топган ҳозирги замон ўзбек тилининг кенг истеъмолдаги сўз бойлигини тўплаш ва тавсифлаш вазифасини қўяди”.
Луғатнинг 2006 йилдаги нашрига ёзилган сўзбошида “Ўзбек тилининг ушбу изоҳли луғати кенг хронологик доирада ўзбек тилининг бутун сўз бойлигини эмас, балки ҳозирги замон ўзбек тилининг кенг истеъмолдаги сўз бойлигини тўплаш ва тавсифлашни ўзига мақсад қилиб қўяди” дейилган. Менимча, мақсаднинг нотўғрилиги эски услубни танлашга мажбур қилган. Тўғри, битта фарқ бор – “Улуғ Октябрь социалистик революцияси” деган сўзлар тушириб қолдирилган.
Минг-минг йиллик тарихимиз бор, тилимиз ва маданиятимиз бой деб кўкракка урамиз, аммо “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”нинг “Е” ҳарфида 122 та сўз берилган. “Ё”, “Ж”, “З” “Я”, “Ў”, “Ғ” ҳарфига топилган сўзларнинг бори шуми? “Ф” ҳарфи асосан хорижий сўзлар ҳисобига шаклланганини қандай изоҳлаш мумкин?!
Муҳтарам тилчиларимиз муқоваси қон рангида ишланган илк Изоҳли луғатни Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийдан бошламасдан, кўздай қўшни – Тожикистон тилшунослари тайёрлаган, 1969 йилда Москвада босилган “Фарҳанги забони тожики” китобидан андаза олса бўлмасми эди? Бизда она тилимиз луғати ҳам “1917 йилги буюк инқилоб” бешигидан тушган.
Мен бир журналист сифатида тожик тилининг X асрдан XX асрнинг бошигача бўлган даврини қамраб олган 45.000 сўзлик “Фарҳанг”ни бир қур варақладим. Ҳамсоя тилчиларга тан. Адабиёт, санъат, маънавият ва маданиятни сақлаб қолиш ва келажак авлодларга ўтказишнинг тўғри ва оқилона ечимини топган. Яшил тусли “Фарҳанг” муқовасидан тортиб ҳар бир сўз кирилл ва араб имлосида берилган. Тожик тилчилари бир ўқ билан икки қуённи урган. Ўқувчи кўзини сўзнинг асл ёзилиши – настаълиққа, демакки, катта бир маънавий хазина битилган араб алифбосига ўргатган. Ана шунинг таъсири бўлса керак, тожик зиёлилари орасида форс адабиёти намуналарини яхши биладиган, таҳлил қила оладиганлар кўп. Шу ҳақда гап кетса, ҳамкасбим, шоир Алишер Нарзулланинг “Хўжанд ўзбек ва тожик филологияси факультетида ўқиб юрганимизда биз ўзбекча сабоқ оладиган талабалар Рауф Парфи, Шавкат Раҳмондан шеър ўқисак, тожик филологиясидаги дўстларимиз Саъдий, Ҳофиздан байтлар айтиб, аруз ва шеърий санъатлардан баҳс қилиб кетарди...” деган гапи ёдимга тушади.
Мана сизга луғатнинг чин маънода олтин кўприклиги!
Бу анъана бизда ҳам бор эди. П.Шамсиев, С.Иброҳимов тайёрлаган, академик шоир Ғафур Ғулом таҳрири остида 1953 йилда чоп қилинган “Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғат”да ҳар бир сўз асл ҳолати – арабий битик ила кўрсатиб ўтилган эди. Бу усул Алишер Навоий асарларининг ўн беш томлигига илова сифатида 1972 йилда нашр этилган “Навоий асарлари луғати”да ҳам қўлланилган. Таассуфки, 1983 йилда чоп қилинган тўрт жилдлик “Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати”да воз кечилган. Шу ўринда бир гап: “Навоий асарлари луғати”нинг 1972 йилдаги нашри муқаддимасида Навоий таваллудининг 500 йиллиги муносабати билан шоир ижодининг тил хусусиятлари ўрганила бошлагани, мукаммал изоҳли луғат тузишга киришилгани айтилади. Илмий гуруҳ бошлиқларидан Собиржон Иброҳимовнинг (Аллоҳ раҳмат қилсин!) таъкидича, ишчи гуруҳ “Чил ҳадис”, “Назмул жавоҳир” ва “Девони Фоний”дан бошқа ҳамма асарларини қараб чиқиб, танлаб олиш йўли билан 200.000 га яқин сўзни ва шу сўз ишлатилган байтларни карточкаларга кўчириб чиқади. Ушбу бемисл хазина сўз мулкининг султони салафлари – Маҳмуд Кошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий тилидан йироқ кетмаганини, Мовароуннаҳр ва Хуросондаги ўнлаб туркий уруғлар лаҳжаларидаги сўзлардан кенг истифода этганини тасдиқлайди. “Девон ул луғоти-т-турк”ни нашрга тайёрлаган С.Муталлибов Кошғарий келтирган сўзларни Навоий қандай ишлатганини қайд этиб ўтади. Адабиётшунос Эргаш Умаров “Гулистон” журналининг 1991 йил 12 сонида чоп этилган “Даштлардадур Мажнун излари” мақоласида “Лайли ва Мажнун” достонида Сурхондарё, Қашқадарё табиати, урф-одати, сўзлари акс этганини далиллайди.
Улуғ мутафаккир асарларининг нисбатан мукаммал луғати 2013 йилда Эргаш Фозилов томонидан нашр этилди. Ноширларнинг эътиборсизлигидан китобни ўқиш бир машаққат бўлса, жуда кам нусхада чиққанини кўриб, “Э, ростданам бу луғат дегани олимдан бошқа ҳеч кимга керак эмас экан-да”, дейишингиз аниқ. Хулоса чиқаришга шошилманг. Луғат қадрланган давлатлар ва даврлар ҳамиша бўлган. 1945 йил Туркияда 15.000 сўздан иборат “Туркча сўзлик” илк бор нашр этилади ва бу анъана тусини олиб, ҳар беш-ўн йилда тўлдирилган ҳолда босилмоқда. Сўзликнинг 1998 йилдаги тўққизинчи нашри 75.000 га яқин сўзни ўзида жамлаган бўлса, “Турк Тил Куруми” шафелигидаги 2011 йилги ўн биринчи нашрида эса 111 мингдан зиёд сўзга изоҳ берилган. Рус тилчилари ҳам мунтазам янгиланиб, бойиб борадиган жараёнга асло бефарқ қараётгани йўқ. 2004 йилда нашр этилган кўп жилдли “Большой академический словарь русского языка” китобининг сўзбошисида луғат 150.000дан зиёд сўзни қамраб олгани таъкидланган. Луғат тузувчилар бугунги рус ўқувчиси Пушкин ижодидан бохабар бўлиши учун сўзларни буюк шоир давридан бошлаб терган. Яна бир далил. Мумтоз адабиёт муҳиблари қўлдан қўймайдиган бир манба бор. Бу – “Ғиёс-ул-луғот”. Навоийдан уч юз йил кейин яшаб ўтган Муҳаммад Ғиёсуддин ўн тўрт йил заҳмат чекиб, ниҳоят 1827 йилда якунлаган мазкур луғатда ўн етти ярим мингдан зиёдроқ сўз бор. Душанбедаги “Адиб” нашриёти ушбу уч жилдлик луғатни 1987 йилда 15.000 нусхада чоп этган.
1991 йилда Анқарада нашр этилган икки жилдлик “Турк лаҳжалари сўзлиги”да туркия туркчасида энг кўп қўлланиладиган 7000 та сўзнинг озарбайжон, бошқирд, қозоқ, қирғиз, ўзбек, татар, туркман, уйғур, туркча ва русчада айтилиши солиштирилган. Тавба, нега бизда шундай луғат йўқ. Ахир бу каби сўзликлар яқин-йироқ туркийларни жипслаштиришдан ташқари, унутилган тарихни тиклайди-ку!
Хулоса шу: Ҳукумат раҳбарлигида “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”ни мутлақо янгича мезонлар асосида тузиш лозим. У ҳақиқий маънода она тилимизнинг бойлигини намоён этолсин. Янги луғат Маҳмуд Кошғарий замонидан бизнинг кунларгача бўлган даврни тўла қамраб олиши шарт. У уч манбага – “Девону луғоти-т-турк”, Э.Фозилов тузган “Алишер Навоий асарлари луғати” ва тамомила қайта тайёрланадиган “Ўзбек халқ шевалари луғати”га асосланиши керак. Бу улкан ва мураккаб ишни биргина Тил ва адабиёт институти зиммасига юклаш тўғри эмас. Республикамизда салкам ўн мингта мактаб, ҳар бир мактабда икки-уч нафардан она тили ва адабиёт муаллими бор. Халқ таълими вазирлиги жуда кўп ташаббус кўрсатиб келаётганини биламиз. Вазирлик бу гал “Ҳар бир ўзбек мактабидаги тилчилар ўз қишлоғи, маҳалла ва овулига хос сўзларни йиғсин” дея ташаббус билан чиқса. Бу ташаббусни республикамизнинг деярли ҳар бир вилоятида очилган ижод мактаби ўқитувчи ва ўқувчилари ҳам қўллаб-қувватласа...
Бугунги олатасир замонда – глобаллашув дунёни ўргимчак тўридай ўраб олган бир даврда қудратли маънавий қалқон ва яроғимиз шу бўлади.
Мазкур мақоланинг тўлиқ қисмини
“Маънавий ҳаёт” журналининг 3-сонида ўқишингиз мумкин.
Олим ТОШБОЕВ,
филология фанлари номзоди,