Кейинги пайтларда стресс, тушкунликка берилиш каби иборалар тез-тез қўлланиладиган бўлиб қолди. Бунинг якуни эса баъзида ажралиш, баъзан ўз жонига қасд қилишга уринишдек хунук оқибатларни келтириб чиқараётгани одамни ташвишга солади.

Стресс нима?  Уни келтириб чиқарувчи омиллар нималардан иборат, каби саволларга жавоб олиш мақсадида   психолог  Нозима Носировага юзландик.

— Стресс, яъни тушкунликка берилиш инсонга қандай зарар етказади?

— Стресс инглизча сўздан олинган бўлиб танглик, зўриқиш, босим, деган маъноларни англатади.  Оддий тилда тушкунликка берилиш, дейилади. Бу баъзида оз фурсатда, айрим вақтларда эса узоқ жараёнларда кечиши мумкин. Иккала ҳолатда ҳам инсонга зарар етказади. Яъни  ақлий фаолиятнинг сустлашиши, юрак уриши  тезлашиши, қон томирлари кенгайиши, ички касалликлар– ошқозонда яллиғланишлар келиб чиқишига  таъсир кўрсатади. Стресснинг салбий томонларидан яна бири мияни тормозлантириб, фикрлардан маъно топа олмайдиган инсонга айлантириб қўйиши мумкин.

— Стресснинг илк белгилари қандай намоён бўлади?

— Стресснинг  физиологик ва психологик турлари мавжуд. Бир нарсадан қаттиқ қўрқиб кетиш, кутилмаганда автоҳалокатга ёки сув тошқинига учраш, ер қимирлаши, ички органидаги бирор касаллик оқибати нимага олиб келишини билиб қолиш, яқин кишисини   бирданига йўқотиш  физиологик стрессни келтириб чиқаради.

Психологик стресс инсоннинг эмоционал ҳолатлари билан боғлиқ. Бу кўпроқ    қайнона-келин, эр-хотин ёки она ва бола ўртасидаги можаролар, ҳамкасблар ёки кўчадаги одамлар билан муаммоли ҳолатлар туфайли келиб чиқади. Психологик стрессни келтириб чиқарадиган факторлардан яна бирига узоқ вақт бирга бўлган севгилисидан ажралиш ёки хатоликлар рўй берганида тўсатдан ишдан бўшатилиш ҳолатлари ҳам сабаб бўлади. Ҳар икки ҳолат инсонни ҳам ташқи қиёфасига, ҳам ички дунёсига ўз таъсирини кўрсатади, албатта, асоратлари  бўлади.

— Баъзи бир одамларда  физиологик ёки психологик стресс ҳолати кузатилмасада,   ҳаётдан зерикиш, ўзидан қониқмаслик, яшашга бўлган истак камайиб кетади. Бу  ҳолатга қандай баҳо берасиз?

— Бу яширин сабаблардан келиб чиқади. Инсон ёшликда ёки ҳаёти давомида яқин одамидан  кўнгли тўлмай яшаши   натижасида йиғилиб қолган танглик оқибатида пайдо бўлади.  Ижтимоий ҳаётда ўзининг ўрнини тополмаслик, атрофдагилар томонидан тан олинмаслик натижасида йиғилиб қолган асоратлар ҳам сабаб бўлиши мумкин.  Бу омиллар бир кун келиб ўз таъсирини кўрсатади.  Ўзини камситилгандек ҳис қилиш, ҳаётни қизиғи йўқлиги натижасида ёлғиз ҳис этади ва ўз жонига қасд қилиш ҳақида ўйлай бошлайди. Ўз жонига қасд қилиш иродасизлик оқибатида келиб чиқади. Ҳаммасига нуқта қўйсам, қутуламан, деб ўйлайди.  Одамни хаёлига бу фикр келиши билан  ўз  устида ишлаши керак. Камчилик ва хатоликларга йўл қўйиш, уни тузатиш инсонга хос. Аммо ҳаётни тўхтатишга диний тарафдан ҳам руҳий тарафдан ҳеч ким ҳақли эмас.

— Тан олиш керак, баъзи  эркаклар аёлининг  камчиликларини фарзандлари ёки атрофдагилар  ёнида  ошкора айтиб камситишади, жеркийди. Аёлнинг стрессга тушишига атрофдагилар ҳам сабабчи бўлиб қоладими?

— Албатта, аёлнинг стрессга тушишига атрофдагилар ҳам сабабчи. Маълум маънода, унинг характери ҳам  рол ўйнайди.  Ҳаётда оптимист ва пессимист инсонлар бор. Масалан, оптимист аёллар эри томонидан камситилганида унчалик аҳамият беришмайди, бундан фожеа ясаб, тушкунликка тушишмайди. Аксинча, шунақа пессимист оналар борки,  рўзғорида камчилик борлиги, арзимаган картошка тугаб қолганига ҳам  фожеа, деб қарайди. Уларнинг  турмуш ўртоғи томонидан камситилиши жудаям қаттиқ таъсир қилади. Ҳаттоки, тушкунлик холатларини келтириб чиқаради.  Ҳар битта инсон камчиликларсиз яшолмайди. Аёл киши ўзининг камчиликларини тан олиши керак. Ташқи кўриниши,  ички дунёси ёки  қилаётган ишлари тарафидан камситилдими, албатта, буни инобатга олиши шарт. Хато ва камчилигини турмуш ўртоғига кўрсата билса, “Тўғри айтдингиз, мана бу камчиликни топиб тўғриладим. Камчилигимни айтганингиз учун сизга миннатдорчилик билдираман”, деса, олам гулистон. Шунда эркакларда ҳам аёлидан кўнгли тўлиш ҳисси уйғонади.   Оилада аёл кишининг ўрни борлигини  эркак тан олади. Хафа бўлиш асло мумкин эмас. Камчиликлар ҳар доим бўлаверади. Тузатсак, яна янгиси бошланади. Ҳаёт хатоларни тузатишдан иборат.

— Тушкунликда юрган аёлни бу ҳолатдан қутқариб олиш учун нималарга эътибор бериш керак?

— Стресс оқибатида депрессияга тушган аёлларга айрим инсонлар меҳр билан қарайди. Қўллаб- қувватлагиси, ёрдам бергиси келади. Лекин бунақа инсонлар ҳаётда жуда  кам учрайди. Доимий тушкунликда юрадиган одамлар  яқинларини ҳам чарчатиб қўяди. Сабаби, улар жудаям майда гап, кайфиятсиз, бирон бир ишни охиригача бажара олмайдиган,ҳовлиқадиган, ўзидан ва атрофдагилардан нолийдиган хусусиятга эга бўлиб қолишади. Бу эса яқинлари ва атрофидагиларнинг ғашига тегади. Айримлар уришиб, айримлар умуман аҳамият бермай, менсимай қарайди.  Нима бўлган тақдирда ҳам уларни қўллаб- қувватлаш, зарур ёрдамни бериш керак. Ҳар бир инсон ўз муаммосини ўзи ечади. Психологлар уларга йўл кўрсатишади, холос.

 

ЎзА мухбири Нигора Раҳмонова суҳбатлашди.