Соҳибқирон сиёсати ва ҳарб ишидаги маҳорати нимаси билан ажралиб туради? Тарих институти “Ҳарбий тарихни ўрганиш” маркази катта илмий ходими Низомиддин Гулбоев билан Амир Темурнинг ҳарб тактикалари хусусида суҳбатлашдик.

–  Амир Темур жанг бошланишидан аввал қон тўкилмаслиги учун  музокара йўлини излагани тарихий манбаларда қайд этилган, – деди  Низомиддин Гулбоев. – Агар бунинг иложи бўлмаса, имкон қадар аскарлари жонини сақлаб қолиш мақсадида, жанг бўладиган майдоннинг ўзига қулай томонини эгаллашга ҳаракат қилган. Бунда жанг майдонида ернинг сувга узоқ-яқинлиги, лашкар турган жойнинг хавфсизлиги, душмандан тепароққа жойлашиш ва офтобга рўбарў бўлмаслик, яъни қуёш шуъласи аскарлар кўзини қамаштирмаслиги ҳамда уруш майдони олди очиқ, кенг жойда бўлишлигига эътибор қаратган.

Бундан ташқари, қўшин шундай тартибда сафга тизилганки, қаттиқ интизом, уюшқоқлик, тезкорлик талаб қилинган. Қўшин ўнлик, юзлик, минглик, туман каби бўлимлардан ташкил топган бўлиб, улардаги ҳар бир қисм ўз ўрнини билган. Жанг вақтида Амир Темур ўзи турадиган қароргоҳни баланд, ҳамма кўриб турадиган жойга ўрнатган, бу душманни билиб туриши ва қисмларнинг ҳаракатларини осон тарзда кузатиб бориш имконини берган. Жанг аввалида қўшин махсус кўрикдан ўтказилган, уларнинг қурол-яроғлари, жанговарлиги текширилган ва аскарларнинг руҳияти кўтарилган.

Ҳарбий ҳаракатлар бошланган вақтда лашкар қисмларини жангга кетма-кетликда, бурғу ва ноғора садолари остида ташлаш тартиби тузиб чиқилган, бу душманда қўрқув ва саросималикни пайдо қилган. Шунингдек, жанг вақтида қўшинни тезкор бошқариш ва аниқ ҳаракат қилишини таъминлаш учун улар бир-биридан ажралиб турганлар. Бу ҳақида Шарофиддин Али Яздий ўзининг “Зафарнома” асарида Амир Темурнинг Боязидга қарши жангида Самарқанддан ёрдамга келган Муҳаммад Султон бошчилигидаги қўшини ҳақида маълумот бериб, ҳар бир қисм жангчилари турли рангларда яъни, қизил, яшил, сариқ ва оқ кийимда эканлиги ҳамда уларнинг қурол-яроғ анжомлари ҳам худди кийимлари рангига ўхшашини таъкидлаб ўтади.

– Жанг тактикаларида махфий хизматнинг ўрни қандай бўлган?

– Қўшин ғалабага эришишида махфий хизматнинг ўрни ҳам катта бўлган. Ибн Арабшоҳ “Ажоиб ал-мақдур фи тарихи Таймур” асарида махфий хизмат ходимларидан бўлган амир Отламиш ва Масъуд ал-Кухжонийнинг фаолиятини таъкидлаб, душманлардан моҳирона маълумот олиш тартибини айтиб ўтади. Уларнинг хизматлари эвазига Амир Темур катта империясидаги турли ҳудудларда бўлаётган воқеа-ҳодисалар, мамлакат хавфсизлигига рахна солувчи душманлари хатти-ҳаракатлари ҳақида тезкорлик асосида маълумот олиб, уларни ўз вақтида ҳал қилиш чорасини кўрган.

Амир Темур биринчи бор қўллаган усул – қўшинни бир қанча фавж (қисм)ларга бўлган ҳолда жангга кетма-кетликда киритган. Бу эса ўз даврида жанг санъатида янги қўлланилган бўлиб, ҳар қандай душманни тез ва осонлик билан мағлуб этган. Душман ҳам бундай усулни кўрмаган ҳолда чалғиб, кейинги зарбалар сабаб тўла мағлуб бўлган.

Низомиддин Шомий ўзининг “Зафарнома” асарида 1391 йил 18 июнда Қундузча яқинида бўлган жангда Амир Темур Тўхтамишхонга қарши ўз лашкарини етти қисмга бўлган ҳолда, мутлақо янги усулда жанг олиб борганлигини таъкидлайди. Ушбу усулда жанг олиб борилишини кўрмаган Тўхтамишхон лашкарлари қисқа вақт ичида тор-мор этилади.

“Темур тузуклари” асарида бундай жанг олиб бориш усули тўғрисида маълумот бериб ўтилади. Унга кўра одатда енгил қуролланган қисмлар, яъни ўнг ва чап қанот қоровуллари ҳамда ҳировулнинг ҳировули жангни бошлаб берган. Унинг кетидан олти қатордан иборат катта ҳировул ташланиб, душманга қарши кетма-кетликда олти зарба берилган. Агар душман нисбатан кучли бўлиб, ушбу олти зарбага қарши тура олса, бундан кейинги навбатда ўнг қанот чаповул ва чап қанот шиқовул ҳировули, унинг ортидан биринчи, иккинчи ва шу тартибдаги олти қатордан иборат чаповул ва шиқовулда турган саркардалар навбат билан жангга кирган. 

Мабодо бу ёрдамлар ҳам камлик қилса, баронғор (ўнг қанот) ва жавонғор (чап қанот) ҳировули ҳамда унинг ортида турган олти қатордан иборат қисмлар ташланган. Бунда баронғорга амирзодалар ва жавонғорга бошқа қариндошлардан иборат саркардалар бошчилик қилган.

Амир Темур томонидан лашкарни бундай тартибда жангга ташлашнинг асосий сабаби, душманни ўраб олиб, уни тўла мағлуб этишдан иборат бўлган. Агар ушбу зарбалардан кейин ҳам душман чекинмай, ўрнида тураверса, у ҳолда қўл (марказ)да турган Амир Темурнинг ўзи сараланган қисмлари билан қатъий тартибда жангга кириб, уни ўзининг фойдасига ҳал қилган. Бундай тартибда тузилган лашкарнинг маркази атайин кучсизлантирилганки, бу билан душманни ўраб олиб, унинг асосий кучлари билан бўладиган алоқани бўлиб ташлаб мағлуб этиш кўзда тутилган.

Амир Темур жангнинг катта-кичиклиги, душман қўшини сони кўп ёки камлигига қараб турли усулларни қўллаган ва лашкарбошилар тайинланган. Бунда тезкорлик билан душман қўшини жойлашуви ўрганилиб, шунга қарши лашкар сафи тартиб билан тузиб чиқилган. Душман қўшини миқдори ўн икки мингга яқин бўлса, унда қўшинга амир ул-умаро ёки бекларбеги бошчилик қилган, душман сони ўн икки ва қирқ минг оралиғида бўлса бунга Амир Темур ўз фарзандларини саркарда қилиб юборган. Бордию душман қўшини қирқ мингдан ошиқ бўлса, унда жангга Амир Темурнинг ўзи бошчилик қилган. 1402 йил 20 июлда Анқара яқинида бўлган Боязид Йилдиримга қарши жангга Амир Темурнинг ўзи бош бўлиб чиқади. Ушбу жангда қўшин сафини Низомиддин Шомий ўз “Зафарнома”сида тасвирлар экан, марказга филлардан иборат ўқчилар жойлаштирилганлигини қайд этади.

Жангнинг муваффақиятли тугаши нафақат турли усуллар, балки ҳарбийларнинг қурол-яроғларига ҳам боғлиқ бўлган. Қўшиндаги аскарлар устига совут, жавшан, бошига дубулға кийиб, қўлида қилич, ойболта, чўқмор, найза ва қалқон билан жангга кирган. Душман қамал вақтида беркиниб олган тақдирда тошотар қуроллар, манжаниқлардан фойдаланиб, деворларни бузганлар. Бундан ташқари, қўшинда ўтотар қурол, раъдлар ҳам бўлганки, бу ҳақида Муиниддин Натанзий ўзининг “Мунтахаб ут-таворихи Муиний” асарида ёнувчи моддани ўқ учига солиб, қалъага қараб отганлиги ва бундан душман даҳшатга тушганлигини таъкидлаб ўтади.

Амир Темур ўзи ишлаб чиққан жанг санъати ва турли усуллар асосида кўп сонли душманларни енгди. Бунинг натижасида Хитойдан Ўрта ер денгизи, Мисргача, Москвадан Ҳиндистонгача бўлган жуда катта давлатга асос солиб, мўғуллар зулмига батамом нуқта қўйди. Минг йиллар давомида ўзбек давлатчилиги тарихида ривожланиб келган ҳарбий жанг санъати тарихини ўрганиш, аждодларга буюк ишларнинг моҳиятини тушуниш, англашга имкон беради.

Қуйидаги видеода суҳбатни батафсил томоша қилинг...

<iframe width="640" height="420" src="https://www.youtube.com/embed/3FL3CvpHVrs" title="Sohibqiron siyosati va harb ishidagi mahorati nimasi bilan ajralib turadi?" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" referrerpolicy="strict-origin-when-cross-origin" allowfullscreen></iframe>

ЎзА мухбири

Абдулазиз РУСТАМОВ суҳбатлашди.