Муҳаммад Шайбонийхон – Шайбонийлар сулоласи асосчиси. Тарихий манбаларда келтирилишича, у бобоси Абулхайрхон вафотидан кейин пароканда бўлиб кетган қабилаларни бирлаштириб, кўчманчи ўзбеклар давлатини қайта тиклаган. Мовароуннаҳр, Хоразм ва Хуросонни эгаллаб, қудратли давлат барпо қилган. Муҳаммад Шайбонийхон бутун минтақани ягона бир марказ – Самарқанд қўл остида бирлаштирган.

Шайбонийхон кучли саркарда, ҳукмдор бўлиш билан бирга ижодкор сифатида нафис ғазал ва рубоийлар, достонлар ёзган. “Баҳр-ул худо” номли достони ва ўғли валиаҳд Темур султонга аталган панд-насиҳатлардан иборат китоби мавжудлиги қайд этилади.

Аммо биз собиқ тузум мафкураси таъсирида узоқ йиллар Муҳаммад Шайбонийхонни яна бир улуғ бобомиз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг душмани деб билдик ва икки даҳога икки хил муносабатда бўлдик.

Балки шунинг учун Самарқанднинг юраги бўлган Регистон майдони ҳудудидаги Шайбонийхон ва унинг сулоласи дафн этилган масканга ҳам эътиборимиз ҳаминқадар эди. Кўпчилигимиз ҳалигача бу ҳақда маълумотга ҳам эга эмасмиз.

[gallery-22035]

– Бу даҳма 1960-1962 йилларда ҳозирги Ислом Каримов кўчасини кенгайтириш, ободонлаштириш ишлари жараёнида шу ҳудудда бўлган Шайбонийхон мадрасаси ҳовлисидан Регистон майдонига – Тиллакори ва Шердор мадрасалари ёнига кўчирилган, – дейди Самарқанд шаҳридаги Регистон мажмуаси раҳбари Хонқул Самаров. – Маълумки, мазкур ҳудуд Амир Темур бобомиз даврида Самарқанд шаҳрининг энг муҳим марказларидан бири бўлган, бу ҳудудда кўплаб мадраса ва масжидлар бунёд этилган. Жумладан, Амир Темур масжиди ва унинг рўпарасида Бибихоним мадрасаси қад ростлаган. Кейинчалик Мирзо Улуғбек бобомиз томонидан улкан мадраса қурилган. Балки Шайбонийхон ҳам ана шу улуғвор мадраса ва масжидларга ҳавас қилиб, уларнинг ёнида мадраса қургандир. Чунки, тарихий манбалардан биламизки, Муҳаммад Шайбонийхон ҳам улуғ ҳукмдор бўлиш билан бирга илм-маърифат ҳомийси, илмли инсон ва ижодкор сифатида Самарқандда улкан бунёдкорлик ишларини амалга оширган, кўплаб масжид ва мадрасалар қурдирган. Амир Темурдан кейин қудратли давлат ташкил этиб, унинг чегараларини кенгайтирган, обод қилган. Тарихий манбаларда Шайбонийхон 1510 йилда Эрон шоҳи Исмоил Сафавий билан бўлган жангда ҳалок бўлгач, унинг бошсиз танаси Самарқандга келтирилиб, Баланд Суфага дафн қилингани ёзилган. Баланд Суфа ўз вақтида Шайбонийхон мадрасасида бўлган ва кейинчалик ўз ҳолича Регистон ҳудудига кўчирилган мана шу даҳмадир. Лекин шу пайтгача Муҳаммад Шайбонийхон шахсига муносабатимиз ортидан бу жойга ҳам етарли даражада эътибор қаратилмади.

Яқинда Самарқанд вилояти ҳокими бир гуруҳ тарихчи олимлар, зиёлилар билан учрашиб, шаҳар тарихини чуқур тадқиқ этиш, ҳудуддаги тарихий-маданий ёдгорликларни ўрганиш ва уларни асраб-авайлаш зарурлигини таъкидлади. Ана шу мулоқот чоғида Хонқул Самаров Шайбонийхон ва унинг сулоласи вакиллари дафн этилган жойни зиёратгоҳга айлантириш, бу аждодимиз тарихини ҳам асл ҳолича ўрганиш ва тадқиқотлар олиб бориш таклифини илгари сурди.  

– Ўша учрашувдан сўнг вилоятимиз раҳбари А.Бобоев масъуллар билан бирга бу жойни келиб кўриб, таклифларимизни ўрганди, – дейди Х.Самаров. – Биз мазкур даҳмани ҳам Самарқанднинг сайёҳлик йўналишларига киритиш ва бу ерда зиёратчилар учун қулай шароит яратиш, Шайбонийхон ва унинг сулоласи ҳақида маълумот берувчи QR кодли лавҳалар ўрнатиш бўйича таклифларимизни билдирдик. Вилоятимиз ҳокими таклифларимизни маъқуллаб, даҳма ҳудудини ободонлаштириш, яшил майдонларни кўпайтириш, бу ерга келадиган зиёратчиларга қулайлик яратиш мақсадида ўриндиқлар ўрнатиш ва обида ҳақида маълумот берувчи воситаларни жойлаштириш юзасидан мутасаддиларга топшириқлар берди. Айни пайтда тарихчи олимлар ва зиёлилардан иборат жамоатчилик кенгаши бизнинг таклифларимиз асосида лойиҳа тайёрламоқда. Ушбу лойиҳа маданий мерос агентлиги илмий эксперт кенгаши томонидан тасдиқлангач, уни амалга оширамиз.  

Регистон мажмуаси раҳбарининг таъкидлашича, олтмиш йилдан ортиқ вақтдан буён шу ҳудудда турган ушбу зиёратгоҳ ҳақида оддий одамлар билмаслиги табиий, ҳатто кўпчилик тарихчилар ҳам маълумотга эга эмас экан. Сабаби, юқорида қайд этилганидек, ҳудудда бу ҳақда ҳеч қандай кўргазмали восита ёки ёзув мавжуд эмас.

– Президентимиз бир неча йил олдин тарихчи олимлар билан учрашганида улар олдига халқимиз ва давлатчилигимизнинг ҳаққоний тарихини ўрганиш вазифасини қўйган эди, – дейди Х.Самаров. – Чунки шу пайтгача ҳам биз нохолис, бир томонлама ёндошилган ҳолда яратилган тарих дарсликлари, китобларини ўқидик, ёшларимизнинг улуғ аждодларимиз, давлатчилик тарихимиз ҳақидаги билим ва тушунчаси ана шу китоблар таъсирида шаклланди. Бундай нохолис муносабат, жумладан, Муҳаммад Шайбонийхон ҳаёти ва фаолиятини ўрганишда ҳам намоён бўлди. Йиллар давомида халқимиз онггига Бобур ижобий, Шайбонийхон салбий шахс сифатида сингдирилди. Аслида эса давлатчилик тарихимиз, қолаверса, адабиётимиз ривожида бу икки буюк бобомизнинг ҳам ўз муносиб ўрни, ҳиссаси бор. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ўзи ҳам “Бобурнома”да бу зотнинг номи ҳақида тўхталиб, “Шайбоқ”, яъни “куч-қудратли” деган таъриф берган. Шайбонийхон ва шайбонийлар томонидан Самарқандда, умуман, ушбу минтақада катта бунёдкорлик ишлари амалга оширилгани ҳақида тарихий манбаларда кўплаб маълумотлар учрайди. Масалан, Шайбонийхон бир неча босқичли ўқитиш тизими жорий этиб, барча илмлардан хабардор бўлиш учун бола 26 йил таълим олиши керак, деб ҳисоблаган. Икки йиллик мактаб таълимидан сўнг ҳар бири 8 йилдан иборат уч босқичли мадраса таълимини олиш зарур бўлган.  

Бундан ташқари, Шайбонийхон ўзи даврида 12 хил буғдой нави етиштиришни йўлга қўйгани ҳақида манбаларда қайд этилади. Зарафшон дарёси устида сув айиргич, Туятортар ариғи ва Сангзор дарёсида ҳам бир неча сув иншоотлари айнан Шайбонийхон ва унинг авлодлари томонидан бунёд этилгани ушбу сулоланинг ҳам Мовароуннаҳр учун улкан хизматлари борлигини кўрсатади.  

<iframe width="650" height="420" src="https://www.youtube.com/embed/zxTOBGHSj3U" title="Shayboniylar dahmasi ziyoratgohga aylanadi" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" referrerpolicy="strict-origin-when-cross-origin" allowfullscreen></iframe>

Ғ.Ҳасанов, А.Исроилов (видео, сурат), ЎзА мухбирлари