Сурхондарё вилоятидаги Айритом харобаси Термиз шаҳридан 18 километр узоқда Амударё қирғоғида жойлашган қадимий шаҳар. Бу ерда халқимизнинг ўтмишдаги тарихи ва маданияти ўз аксини топган.

Ўтган асрнинг 30 йилларида дастлаб шаҳар харобаси яқинидаги Амударё тубидан одам ҳайкалчалари ишланган фриз яъни, пирамон парчалари топилган. Орадан бир йил ўтиб,Массон раҳбарлигидаги Термиз археология комплекс экспедицияси бу ерда қазиш ишларини олиб бориб, яна еттита фриз бўлаклари ва будда ибодатхонаси харобасини топади. I-III асрларга оид фризларда қўшнай, чилтор, уд, ноғора чалаётган созандалар, гулчамбарлар, мева солинган идишни кўтариб олган йигит-қизлар ўз аксини топган. Бу ҳайкалларда нафақат миллий, диний, балки ижтимоий ҳаётнинг ўша давр кўринишлари акс этган.

Олис ўтмишдан сўзлайдиган Айритом харобаларидан топилган осори-атиқа ва бошқа ёдгорликлар бой тарихимиздан гувоҳлик беради. Аждодларимизнинг Кушонлар давридаги тарихи, маданий мероси, урф-одатларини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилаётгани билан эътиборни тортади.

Айритомнинг тарихий аҳамияти унинг буддавийлик дини маркази сифатида ривожлангани билан боғлиқдир. Эрамизнинг бошларидан бу ҳудудда буддавийлар хонадонлари ва монастирлар бўлган. Қадимшуносларнинг фикрича, Айритом III асрга қадар гуллаб-яшнаган. Шундан сўнг парчаланиб, қайта тикланмаган.

Фризлардаги тасвирлар ва уларнинг маъноси

Фризларда учта асосий созанда ҳайкали қолган бўлиб, ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга. Жумладан, биринчи ҳайкалда ноғора чертаётган кулча юзли аёл тасвирланган. Унинг ўнг қўлида ноғорани ушлаб туриши учун ип ёки қайишқоқ тасвирланган бўлиб, ноғоранинг кўтарилган қисмига зарб бераётган ҳолати кўзга ташланади. Кийимида қисқа енгли кўйлак, ёқаси, енг ва елкасида учбурчак шаклидаги безаклар, бўйнида икки қатор спиралсимон шода мунчоқ, қулоғида тўртбурчак ва унга уланган ромбсимон шаклдаги сирға бор. Ўнг қўлида бурама шаклда юмалоқ тошлардан яратилган билагузук ва остин-устун тошлар билан ишланган билагузук тақилган.

Иккинчи ҳайкалда торга ўхшаш (уд) асбобини чалаётган аёл ўз аксини топган. У бироз чапга қараб турибди. Кўйлаги узун енгли ва тўлқинсимон кўринишга эга. Бошига рўмол ўралган. Унинг бир учи елкасидан орқада қолган. Бошқа учи эса қўлнинг юқори қисми ва елкасини ёпиб туради. Рўмол остида жингалак сочлар акс эттирилган. Қулоғида узун томчисимон сирға, ўнг қўлида юмалоқ тошлар билан ишланган билагузук бор. Чап қўли билан чолғу асбобининг грифини ушлаб, ўнг қўли билан уни чертмоқда. 

Учинчи ҳайкалда арфа чалаётган созанда тасвирланган бўлиб, унинг юзи тўғрилигига қараб, бош кийимидан бой-бадавлат экани ойдинлашади.  Бош кийимида ромб шаклидаги тешикча бор. Пешонасида занжирчага боғланган юракча шаклидаги тақинчоқ, қулоғида узунчоқ томчисимон сирға кўзга ташланади. Ўнг қўлида енгли пластинкали ва тошлар билан бошқариладиган билагузук, чап қўлида тўғри тўртбурчак тошлар билан безалган билагузук. Бўйнида катта шода мунчоқ ва икки қатор тошли маржон, ўртасида медальон кўринишидаги безак акс эттирилган. Елкасига енгил мато ёки шарф кийимда, чап қўли билан вертикал ҳолатда чолғу асбобини ушлаб, ўнг қўли билан чилторнинг торларини чертмоқда (горелиефда 9 та тор кўринади).

Фризнинг композициясида мавжуд акант япроқлари каби декоратив элементлар эллинистик таъсирни кўрсатади. Тадқиқотларга кўра, асл қаторда яна иккита созанда ҳайкали бўлган. Аммо улар вақт ўтиши билан йўқолган.

Айритом археологик топилмаларининг маданий аҳамияти

Айритомда олиб борилган қазишма ишларида милоддан олдинги II аср охири ва милодий IV асрга оид иккита қабр ҳам топилган. Биринчи қабрдан қурол-яроғи билан дафн этилган жангчининг қолдиқлари, иккинчисидан идиш-товоқ ва зеб-зийнатлар билан кўмилган одамнинг қолдиқлари аниқланган. Ушбу топилмалар Айритомнинг ўз даврида ҳарбий ва иқтисодий ўрнини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Айни пайтда фризларнинг терракота-барелефлари Санкт-Петербургдаги Давлат Эрмитаж музейида сақланмоқда. Юртимиздан топилган бу ёдгорликлар дунёнинг турли давлатларидан ҳар йили музейга келадиган томошабинларга Кушонлар даври Бақтрия маданиятини намойиш этмоқда. Марказий Осиёда буддавийликнинг машҳур, энг қадимги ёдгорликлари Ўзбекистоннинг жанубдаги воҳасидан топилганидан мағрур ҳикоя қилмоқда. Бой ўтмишга эга халқимизнинг Кушонлар давридаги тарихи, урф-одату анъаналари ва санъатидан унсиз сўзлаб турибди. 

Гавҳар Чубалова, 

Термиз археология музейи 

катта илмий ходими.

ЎзА