Ҳар бир миллат ва элатнинг ўз тарихи бор. Тарих замирида эса миллий ўзликни англаш, қадриятларга ҳурмат, аждодлар хотирасига эҳтиром туйғуси мужассам. Сир эмаски, етмиш йилдан ортиқ давр мобайнида давом этган собиқ Шўро тузими даврида халқимизнинг ана шу туйғуси топталди, тарихимизни холис ўрганишга, миллий, диний қадриятларимизни асраб-авайлашга йўл қўйилмади.

Ўтган аср бошидаги октябрь тўнтариши оқибатида Туркистонда зўрлик билан ўрнатилган мустамлакачи советлар тузуми биринчи кундан бошлаб шу заминда яшаётган халқлар бошига сон-саноқсиз қирғинлар, даҳшатли ва аламли кулфатлар олиб келди. Бу даҳшатли режимни халқларимиз қабул қилмади. Туркистон замининг илғор вакиллари истиқлол учун, эрк ва миллий-озодлик учун кураш олиб борди. Турли манбаларда таъкидланишича, бу курашда 1 миллион 900 минг нафар туркистонликлар Ватандан бош олиб, хорижий мамлакатларга чиқиб кетди, 1 миллион 700 минг юртдошимиз Сибирга, Узоқ Шимолга, Украинага, Шимолий Кавказга, Уралга, Қозоғистонга, Узоқ Шарққа, Кавказга, Волгабўйи районларига бадарға қилинди.

Айниқса, 1937-1938 йилларда ўта мудҳиш воқеалар юз берди.  Хусусан, 1937 йилнинг 10 августидан 1938 йил 1 январгача Ўзбекистонда ўн минг етти юз киши қамоққа олинган. Булардан уч минг олти юз ўн уч киши отилди, етти минг саксон етти киши саккиз-ўн йил муддатга қамалди. 

Қатағон аввало, зиёлилар, дин хизматчиларига қарши қаратилган эди.  

Фақат 1937 йилнинг декабрь ойида "учлик" қарори билан ҳукм қилинган уч минг олти юз қирқ тўрт кишидан бир минг тўрт юз олтмиш тўрт нафари имом, эшон, мулла ва бошқа диний хизматчи бўлган. 1938 йилнинг февралида "учлик" йиғилишларида 2 минг 491 маҳбус устидан ҳукм чиқарилган, шундан 2 минг 86 маҳбус отувга, 398 маҳбус ўн йил муддатга, икки маҳбус саккиз йил муддатга қамоқ жазосига ҳукм қилинган. Улар асосан ўзига тўқ деҳқонлар, ишчи-хизматчилар, уламолар, савдогарлар бўлган.

Совет тузумининг қатағон сиёсати диний нуқтаи назардан оғир гуноҳи азим, сиёсий-дунёвий жиҳатдан ўта даҳшатли жиноят эди. Тарихимизнинг ана шу ачинарли, аламли саҳифасини яратиш, ўша аччиқ тарихни эслаш, ундан сабоқ олиш, бундай қатлиом ҳақидаги бор ҳақиқатни бугунги ва келгуси авлодларга етказиш муҳим аҳамият касб этади.

Мамлакатимизда истиқлол йилларида тарихий ҳақиқатни қарор топтириш, хусусан, Ватанимиз озодлиги ва эркинлиги йўлида қурбон бўлган халқимизнинг суюкли фарзандлари номини тиклаш, уларнинг ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш, тадқиқ ва тарғиб этишга қаратилган кенг қамровли ишлар олиб борилмоқда. Бироқ, бу борада ҳали олдимизда қиладиган жуда кўп ишлар турибди. Юртимизда фақат 1937-1953 йилларда қатағон қилинган 100 минг нафардан зиёд юртдошлардан нари борса 20 минг нафаридан ортиқроғи номма-ном аниқланди, холос. Қолганларини излаб топиш, уларнинг хотирасини абадийлаштиришдек катта ва оғир, лекин хайрли, вазифа турибди.  

Бу ёруғ ва дориламон кунлар йўлида қурбон бўлганлар руҳини шод этиш, тинч-осойишта замоннинг қадрига етиш, шукроналик туйғуларини ҳис этиш бизга катта қувват бағишлайди, руҳиятимизни поклаб, янги-янги бунёдкорлик ишларига чорлайди. Зеро, озодлик учун курашган инсонлар хотираси ҳеч қачон унутилмайди, халқимиз қалбида мангу яшайди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 22 ноябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейи ва ҳудудлардаги олий таълим муассасалари тузилмасида Қатағон қурбонлари хотираси музейларини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори ана шу йўналишдаги ишлар кўламини оширишда муҳим аҳамият касб этмоқда.  

Андижон давлат университети тузилмасида ташкил этилган Қатағон қурбонлари хотираси музейи ҳам машъум сиёсат қурбонлари хотирасини абадийлаштириш, бу борадаги саъй-ҳаракатлар кўламини кенгайтиришга қаратилган ишларнинг амалдаги ифодасидир. Музейга мустабид тузим томонидан қанотлари қирқилган, не-не азобларга солинган минглаб аянчли тақдирлар ҳақидаги экспонатлар қўйилган. Фақат 1937-1938 йилларнинг ўзида  Андижон вилоятидан қатағон қилинган 1 минг 500 нафардан ортиқ жабрдийдаларнинг исм-фамилиялари ёзилган. Бундан ташқари, уларнинг хотирасига бағишланган илмий, адабий, бадиий китоблар тўпланиб, электрон нусхалари тайёрланди. Қатағон қурбонлари бўлган юртдошларимизнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги маълумот ва ҳужжатларни илмий тадқиқ этиш, улар ҳақида ҳикоя қилувчи китоблар, кинофильмлар яратиш, мактабларда музейнинг филиалларини ташкил этиш борасида ҳам зарур ишлар олиб борилмоқда.

Мухтасар айтганда, шу муқаддас замин, она юрт тинч¬лиги, мустақиллиги ва тараққиёти учун жонини фидо қилган ватандошларимиз номини абадийлаштириш, уларнинг ҳаёти, тақдири ҳақидаги ҳақиқатни келгуси авлодларга борича етказиш, бу борадаги хайрли ишларга муносиб ҳисса қўшиш ҳар бир юртдошимиз учун ҳам қарз, ҳам фарздир.  

Рустамбек ШАМСУТДИНОВ,  

Андижон давлат университети тузилмасидаги Қатағон 

қурбонлари хотираси музейи раҳбари, профессор, тарих фанлари доктори.  

ЎзА