Янги Ўзбекистонда таьлим тизимини тубдан ўзгартириш, уни халқаро стандартларга интеграциялаш, меҳнат бозори талабига мос малакали кадрлар тайёрлаш ҳамда “Учинчи Ренессанс” ғоясини рўёбга чиқарадиган янги авлодни вояга етказиш мақсадида катта ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Мамлакатимиз таълим тизими ривожига, айниқса, унинг дунё стандартлари даражасига чиқишига тўсиқ бўлаётган омиллар ҳам йўқ эмас. Бу кечиктириб бўлмайдиган жиддий масалалар нималардан иборат ва уларни ечиш йўллари қандай? 

Ўзбекистонда сўнгги йилларда қилинаётган бу борадаги ишлар, эришилган ютуқлар албатта таҳсинга лойиқ, лекин бу ҳали миллатимиз олдига қўйган улкан мақсад ва вазифаларни мукаммал кўриниши эмас. Ўзбекистон таълим тизимини ривожлантириш, реформацион жараёнлар кечиши давомида жаҳоннинг етакчи таълим тизимлари ҳақида билиш ва уларнинг тажрибасига таяниб ўзимизнинг миллий таълим тизимини шакллантириш долзарб масала деб ўйлайман. 

Шу ўринда айтиш жоизки, Ўзбекистонда таълимнинг барча босқичларида дунёда етакчи бўлган давлатларнинг таълим тизимлари тажрибалари ва элементларига таяниб иш олиб борилмоқда.  Мисол учун, Корея Республикасининг тажрибаси албатта эътиборга молик ва ишонамизки, Ўзбекистонда мактабгача таълим тизимини ислоҳ қилиш жараёнларида бу борадаги Корея модели элементлари албатта келажакда ўз аксини топади.

Шунингдек, бу ўринда Финларнинг таълим тизими ҳақида гапирмасликнинг иложи йўқ. 
Хитой, Сингапур ва Япония сингари мамлакатларнинг аксарияти мунтазам равишда математикада ҳам, табиий фанларда ҳам биринчи ўринда туради. Финляндия интеллектуал ва таълим ислоҳотларига бой мамлакат сифатида йиллар давомида ўзининг таълим тизимида бутунлай инқилоб қилган бир қатор янги ва оддий ўзгаришларни бошлади ва пировардида жаҳонда таълим сифати бўйича биринчиликка эришди. Финляндиянинг таълим тизими дунёдаги энг яхши мактаб тизимларидан биридир. Финляндиядаги талабаларнинг 66 фоизи коллежга боради, бу Европа Иттифоқидаги энг юқори кўрсаткич. 

Шунингдек, ўқувчиларнинг 93 фоизи академик ёки касб-ҳунар лицейларини битиради. Бу мамлакатнинг таълим соҳасидаги кўплаб ютуқлари 40 йил олдин Финляндия таълим тизимининг ўзгариши натижасида пайдо бўлди. Халқаро талабаларни баҳолаш дастури (PISA)-бутун дунё бўйлаб 40 дан ортиқ жойларда талабаларга қўлланиладиган стандартлаштирилган тест тизими ҳам бу мамлакатдаги таълим соҳасидаги намуна қилиб кўрсатса бўладиган ютуқ аслида. 2000 йилда фин талабалари дунёдаги энг яхши талабалар эканлигини кўрсатди. 2003 йил PISA тестида улар математикада энг яхши натижаларга эришди. Ва ниҳоят 2006 йилда Финляндия ёшлари илм-фан бўйича 57 мамлакатдан биринчи бўлиб чиқишди.

Хўш, Скандинавча таълим муваффақиятининг сири нимада? Қандай қилиб Финлар бугунги кунга келиб таълим соҳасида бутун дунё эътирофига сазовор бўлди?
Аввало, дарсларида 16 тадан ортиқ ўқувчи йўқ. Шундай қилиб, ҳар бир талаба тажрибаларни бажариш ва амалий билим ва кўникмаларга эга бўлиш имкониятига эга бўлади. Уларда баҳолашга йўналтирилмаган таълим Модели мавжуд. Финляндиядаги болалар 7 ёшга тўлгунга қадар мактабни бошламайди. Шунингдек, улар ўспиринлигигача камдан-кам ҳолларда имтиҳон топширади ва 16 ёшида фақат битта стандартлаштирилган тестга  эга. Статистик маълумотларга кўра, бошланғич ўқувчиларнинг тахминан  30 фоизи мактабнинг дастлабки тўққиз йилида қўшимча ёрдам олади. 

Ўқитувчилар битирувчиларнинг юқори 10 фоизидан танланади. Шунингдек, Финляндияда барча ўқитувчилар магистрлик даражасига эга бўлиши керак. Ҳукумат уни тўлиқ субсидиялайди. Финларнинг таълимни  яхшилашга доир қуйидаги маслаҳат ва тавсиялари диққатга молик.

Кўпроқ ўйин вақтига рухсат беринг.Фарзандингиз сизнинг назоратингиз остида тажриба орқали кашфиёт қилиш ва ўрганиш учун эркинлик беринг. Ўйин боланинг соғлом ривожланиши ва фаровонлиги учун зарурдир. Структурасиз ўйин когнитив (фикрлаш қобилияти) ривожланишга ёрдам беради. Шунингдек, у тасаввурни рағбатлантиради ва хавфсиз муҳитда қидириш ва кашф этишга имкон беради. Бундан ташқари, ўйин орқали болалар атрофлари ҳақида билиб олишади ва муаммоларни ҳал қилишни машқ қилишади. Улар сабаб ва оқибатни тушунадилар, натижаларни тахмин қилиш ва башорат қилишни ўрганадилар.

Болаларингизга қуриш ва яратиш учун имкониятлар беринг. Бугунги меҳнат бозори тобора кўпроқ қизиқиш, муаммоларни ҳал қилиш ва ижодкорликни излайди. Шундай қилиб, болалар вояга етганида меҳнат бозори талабига жавоб бериши учун ушбу кўникмаларни ривожлантиришлари керак. Улар танқидий фикрлашни ва ижодий бўлишни ўрганишлари лозим. Фарзандларингизни лойиҳа асосида ўрганишга жалб  қилинг. Болаларга қўллари билан ишлаш ва нарсалар яратиш имкониятини тақдим этинг. Ўз ўйинчоқларини қуришсин. Улар ҳиссий ва моторли фаолият билан шуғулланишларига рухсат беринг ва турли хил тўқималар, ҳаракатларни ўрганинг.
Бундан ташқари, болангизга фақат маълумот ва жавобларни етказманг. Бунинг ўрнига, уларни қандай фикрлашни ўрганишга унданг. Лойиҳага асосланган таълим атрофдаги дунёни чуқурроқ тушунишга ёрдам беради. Шунингдек, бола мустақил равишда билим олиши билан ишончни оширади. 

Алоқа ва ҳамкорликни рағбатлантиринг. Фарзандингиз билан ўйнанг ва ҳамкорликни рағбатлантиринг. Биргаликда нарсаларни яратинг, навбатма-навбат олинг ва яратилиш жараёнининг турли босқичларини муҳокама қилинг. Ўйин орқали болалар турли хил ижтимоий роллар ҳақида билиб олишади. Шунингдек, бу уларда ҳиссий назорат, ижтимоий кўникмалар ва ҳамдардликни ривожлантиради. Тасаввур ва ижодкорликни рағбатлантиринг. Болаларга ижод қилиш учун шароит зарур. Улар муаммоли вазиятларга янги нуқтаи назардан қарашлари керак. Фарзандингизни эҳтиёткорлик ва визуализация билан шуғулланишга унданг. 

Шунингдек, ижодий ўйинлар болаларга ўз ҳис-туйғуларини ифода этишга ва ижтимоий қоидаларни тушунишга ёрдам беради. Улар бошқа болалар ва катталар билан мустаҳкам алоқаларни қандай яратишни ўрганадилар.

Хулоса ўрнида айтиш жоизки, болаларни 21 асрда муваффақиятга эришиш учун зарур бўлган кўникмаларни шакллантиришга ундаш керак. Булар ижодкорлик, танқидий фикрлаш, алоқа ва ҳамкорлик. STEM таълими (фан, технология, муҳандислик ва математика) бунинг учун ажойиб платформадир. Бу уларнинг муаммоларни ҳал қилиш кўникмаларини оширади ва танқидий фикрлашни ривожлантиради. STEM фанларига болаларнинг қизиқишини оширинг. Уларга уйда ижодкор ва танқидий фикрловчи бўлишга ёрдам беринг. Мустақиллик, бепул ўйин, кашфиёт ва ижодга рухсат беринг. Болаларни ижодкор ва инноваторларга айланишига илҳомлантиринг.

Яна бир муҳим жиҳати шундаки, уларда камроқ стресс кўпроқ ғамхўрлик таълим тенденцияси мавжуд. Талабалар одатда кунига атиги икки марта дарс ўтказади. Улар бир неча бор овқат истеъмол қилиши, кўнгилочар тадбирлардан баҳраманд бўлиши ва умуман шунчаки дам олиши керак. ОЕCД маълумотларига кўра, Финляндиядаги талабалар дунёдаги бошқа талабаларга қараганда энг кам миқдордаги аудиториядан ташқарида таълим олишади ва уй вазифалари деярли берилмайди. Финляндия талабалари ҳам репетиторларга эга эмас.  

Республикамизда таълимнинг барча босқичлари учун керакли халқаро моделлар ва жаҳоннинг умумэътироф этилган элементлари тадбиқ этиляпти ва синов тариқасида кўпгина дастурлар ҳам амалда. Келажакда ўзимизнинг ўзбек таълим тизимимизга эришиш йўлида бу жараён бир кўприк вазифасини  ўтаса ажабмас.

Нилуфар Рўзиева,
Бухоро Давлат университети 
“Таржимашунослик ва лингводидактика” 
кафедраси инглиз тили ўқитувчиси

ЎзА