10 апрель – Абдулла Қодирий таваллуд топган кун

Пойтахтимизнинг «Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуаси. Бугунги кунда ҳамюртларимиз бемалол сайр қилиб юрган, айниқса йигит ва қизлар бир-бирлари билан кулишиб, гурунглашиб юрган ушбу масканда анча йиллар аввал миллатнинг энг ойдинлари, айбсиз, гуноҳсиз одамларнинг умри поёнига етган.  

Мутахассисларнинг айтишларича, бу жойда салкам 7 минг нафарга яқин беайб инсон маҳв этилган. Улар орасида атоқли адиб, ўзбек романчилигининг асосчиси Абдулла Қодирий ҳам бор эди. Қарангки, қаттол тузум адибнинг ҳатто ҳоки устихонигача буткул йўқ қилиб юборган экан...

Абдулла Қодирий шўроларнинг бу қадар қаҳру ғазабига учраши унинг ҳур фикрлиги, мустабид тузумнинг, истилочиларнинг бор кирдикорларини рўй-рост ўз асарлари  орқали фош этиши, улардан тугал нафратланиши билан бевосита боғлиқдир.  

Қодирийдек дарға ҳақида сўз борганида, барчамизнинг кўз ўнгимизда унинг жаҳонга ном қозонган асари “Ўткан кунлар” романи келади. Ҳанузгача дунё олимлари, сиёсатшунослари, тарихчи ва фольклоршунослари, ёзувчи ва шоирлари ўзбек халқининг яқин тарихи, миллий характери, тили, анъана ва урф-одатлари, унинг бошига тушган оғир кунлари ва ҳатто иллатларини ўрганмоқни истаса, ушбу асарга қайта-қайта мурожаат этиши бор гап.  

Сўз санъатига мухлис бўлган китобхон борки, ушбу асарни бош кўтармасдан ўқиб чиққан. Ундан таъсирланган, йиғлаган, чуқур ўйга толган. Адабиётшунос олим Баҳодир Каримнинг фикрича, ушбу асарни китобхон ҳар гал ўқиганда ундан янги ва янги маъноларни, фикрларни, ғояларни уқади. Ҳа, чиндан ҳам “Ўткан кунлар” ўтмишдан сабоқ бериши билан бирга доим огоҳликка, ҳушёрликка чорлаши билан ғоятда қадрлидир.  

Тилшунос, адабиётшунос, публицист Азизулло Орол ушбу асарни бир пайтлар Афғонистондаги ўзига тўқ этник ўзбек тадбиркорлари ўзларининг катта маблағлари эвазига нашр эттирганлари, китоб афғон юртидаги миллатдошларимиз томонидан қизиқиш, эътибор, изтироб билан мутолаа этилганини айтганди.  

Атоқли адабиётшунос олим Шуҳрат Ризаевнинг фикрича “Ўткан кунлар” романи замирида Кумуш ва Отабек муҳаббатидан ҳам кўра, Абдулла Қодирийнинг яқин ўтмишга оид халқимиз бошидан кечирган оғир кунлари, она-заминимизга яқинлашиб келаётган хавф-хатар, мустамлакачилик занжирлари ҳақидаги аччиқ ҳақиқатлари мужассам.  

Дарҳақиқат, Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”и  ғоят гўзал ифода усули, бетакрор бадиияти, юракларни куйдиргучи ҳақиқатлари билан қадрли ва умрбоқий асардир. Яна бир жиҳат борки, Қодирий бу асарда халқимизнинг “мусулмонман” дея даъво қила туриб ислом аҳкомларига оёқ қўйган, ахлоқсизлик, тубанлик, имонсизликка юз тутган кимсаларини ҳам беаёв фош этади.  

Мол-дунёга берилиб тўй-ҳашамларни бошқараётган, мўмай бойлик орттиришдан бошқа мақсад-муддаоси қолмаган айрим ҳамюртларимиз ҳам Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романини ўқиб чиқса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Назокат Усмонова, ЎзА мухбири