...Унаштирилган эдим, аммо яқинда менга қўйилган ташхис ҳаётимни бутунлай ўзгартириб юборди. ОИТС касаллигига чалинибман. Шифокорларнинг таъкидлашича, бу касалликка бутунлай даво топишнинг имкони йўқ. Фақат тинимсиз ва узоқ муддатли давом этадиган муолажалар ҳаётимни сақлаб қолади”...

Бу эндигина 24 ёшга қадам қўйган, ОИТСга чалинган бемор йигитнинг аччиқ ноласи.  

Маълумотларга кўра, ўтган 2022 йилда дунёда тахминан 39 миллион нафар ОИВ билан яшовчи одамлар рўйхатга олинган, уларнинг учдан икки қисми Африка минтақаси аҳолисига тўғри келади. Шунингдек, ўтган йили дунё бўйича 630 минг нафар одам ОИВ билан боғлиқ сабабларга кўра вафот этган ва 1,3 миллионта янги ОИВ юқиш ҳолатлари қайд этилган. Бу эса, ўз навбатида инсон саломатлиги, мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ҳамда хавфсизлигига раҳна солмоқда.  

Ўзбекистонда бу касаллик 1987 йил биринчи бор қайд этилган. Соҳа вакилларининг сўзларига кўра, бугунги кунда мамлакатимизда одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИВ) касаллиги билан 50 мингга яқин шахс яшаб келмоқда. Мазкур касалликка  чалинаётганларнинг 7 фоизини 18 ёшгача бўлган ёшлар, 30 фоиздан ортиғини хорижда ишлаб келаётган мигрантлар ташкил этади.  

Касаллик қайси йўллар билан кўпроқ юқади ва қандай аломатлар кузатилади? ОИВ инфекциясига чалинганлар ҳам соғлом турмуш тарзини тиклаши мумкинми? Болалар бу дарддан мутлоқ соғайиши мумкинми? Унга қарши вакцина яратилганми?  

Мавзу юзасидан Республика ОИТСга қарши кураш маркази Услубий, профилактик ва эпидемияга қарши тадбирларни ташкил этиш бўлими бошлиғи Шоакбар Анваров қуйидагиларни гапириб берди.  

– ОИВ бу – одам иммун танқислик вируси. ОИТС эса орттирилган иммунитет танқислиги синдроми, ОИВ натижасида келиб чиқадиган касаллик, – дейди Шоакбар Анваров. – Инфекциянинг 4 та клиник босқичи мавжуд. Касаллик кўп ҳолларда аломатларсиз кечади. Хавотирли жиҳати шундаки, вирус олиб юрувчиларнинг 60 фоизи ўзларининг касалланганини билмай уни тарқатишда давом этишади. Биринчи босқичларда ҳатто қон анализлири орқали ҳам аниқлашнинг имкони бўлмаслиги мумкин. Баъзан  беморда сабабсиз ич кетиши, иситмалаш, тана вазнининг 10 фоиз ва ундан ортиқ қисми йўқотилиши каби белгилар, шунингдек, беморда қулоқ ости, жағ ости қўлтиқ ости каби жойларда лимфа безларининг катталашуви кузатилади. Бундан ташқари, касалликнинг иккинчи, учинчи босқичларида терида турли тошмалар тошиши мумкин. Агар касаллик аниқланиб, ўз вақтида даво чоралари қўлланилмаса, касалликнинг сўнгги босқичларида ёндош қўшимча касалликлар юзага келади. Ҳатто беморда саратон касаллиги ҳам тез ривожланади.  

Баъзи ОИВ билан зарарланган инсонларда бу касаллик белгилари ойлаб, ҳатто йиллаб ҳам кузатилмаслиги мумкин. 80 фоиз ҳолатда вирус билан зарарлангандан 2-6 ҳафтадан сўнг грипп билан зарарланган ҳолатдаги белгилар кузатилиши мумкин. Бу ўткир ретровирус синдроми дейилади. ОИВнинг бошланғич симптомлари – юқори ҳарорат, қалтираш, бўғимларда, мушакларда оғриқ, томоқ оғриғи, тунда кўп терлаш, безларнинг катталашуви, танада қизил рангли тошмалар, тез чарчаш, тезда вазн йўқотиш. Шуни ёдда тутиш керакки, юқоридаги белгилар фақатгина ОИВ вирусининг ўзи билан эмас, балки иккиламчи вируслар билан зарарлангандан кейин юзага келади.  

Шифокор сифатида шуни таъкидлашни истардимки, беморлардан ўзимизни олиб қочишни эмас, уларга далда бўлишни, руҳий кўмак беришни ўйлашимиз керак. Бу касаллик ҳаво йўллари орқали, идишлар орқали ёки қўл бериб сўрашиш орқали юқадиган хасталик эмас. Бугун тиббиёт ривожланган, имкониятлар етарли. Ҳар бир бемор ўз соғлиғи учун жиддий қайғурсагина, биз кутилган самарага эришишимиз мумкин.  

Айтайлик, ОИТСга чалинган беморлар турмуш қуриши ва соғлом фарзандни дунёга келтириши мумкин. Фақат бунинг учун мунтазам шифокор кўриги зарур. ОИТС билан касалланган аёл фарзандини кесарча йўли билан дунёга келтириши мумкин. 

Беморларни ижтимоий ҳимоялаш мақсадида 18 ёшгача бўлган ОИВ инфекциясига чалинган болаларга ижтимоий нафақалар тайинланиши йўлга қўйилган. Республикада ОИВ инфекциясининг онадан болага юқишига барҳам бериш учун ҳар йили бемор оналардан дунёга келаётган (ўртача 600 нафаргача) болалар қуруқ сут аралашмалари билан узлуксиз таъминланади. Бунинг натижасида 99,7 фоиз болалар соғлом бўлишига эришилмоқда. Алоҳида таъкидлаш керакки, бу касалликка чалинганларнинг жамоатчилик томонидан камситилишини олиш мақсадида беморларнинг исм-шарифлари мутлақо сир тутилиши кафолатланган. Уларга руҳий кўмак бериш мақсадида жойлардаги тиббиёт муассасаларида психолог штатлари ажратилган.  

Сўнгги 5 йиллик динамикага кўра, болалар ўртасида ОИВ касаллигига чалиниш сони камайиб бораётганига гувоҳ бўлиш мумкин. Бугунги кунда тиббий марказларимизда бемор болалар учун алоҳида хоналар мавжуд.  

Касалликка чалинганларнинг 30 фоизини меҳнат мигрантлари ташкил қилади. Меҳнат мигрантлари узоқ муддат давомида чет давлатда бўлган даврида оиласидан, яқинларидан узоқда бўлади. Улар аксарият ҳолларда тиббий маданиятга эга бўлмайди ёки риоя этмайди. Ишончсиз тиббий хизматлардан фойдаланишади.  

Республикамизда мавжуд қонунчилик ОИВ/ОИТСнинг меҳнат муҳожирлари ва улар оилалари орасида тарқалишининг олдини ололмайди. Тўғри, ўтган 2018 йилдан хорижий мамлакатларда уч ой муддатдан кўп вақт яшаб келган фуқароларни текшириш бўйича тартиб ишлаб чиқилган. Бу тартиб асосида уч ойдан кўп муддатда хорижда бўлган фуқароларнинг рўйхати шакллантирилади. Улар 24 соат давомида ОИВ/ОИТС инфекциясига қарши фақат ихтиёрий равишдагина қон таҳлилини топширади. Улар оилавий поликлиникаларга мурожаат қилиши мумкин.  

Касалликнинг келиб чиқиш сабабларини биламиз. Унинг оқибатлари ҳақида ҳам кўпчилик бошланғич тушунчага эга. Аммо жамиятда, орамизда ҳамон касалланганлар бор. Ўзбекистонда ОИТСни юқтирган эркаклар сони вирусни юқтирган аёлларнинг сони билан деярли тенг. Фақат 5 ёки 10 фоизга фарқ қилиши мумкин. Сўнгги йилларда бутун дунёда ОИТСнинг жинсий йўл билан юқиш даражаси ортиб бормоқда. Бу ҳолат, афсуски, мамлакатимизда ҳам кузатилган. Рўйхатга олинган беморларнинг 79 фоизига касаллик жинсий алоқа йўли орқали юққанлиги гумон қилинган.  

Бизда ОИВ беморларининг аксарияти бошқалар билиб қолишидан қўрқиб, кўп ҳолларда тиббий муолажа олишдан бош тортади. Уларга шифокор сифатида бир нарсани таъкидлашни хоҳлар эдим. Бу касалликка чалинган бемор ўз вақтида даво муолажаларини олса, дориларни узлуксиз қабул қилса ва доимий равишда шифокор назоратида турса касалликни енгиб ўтиши, улар ҳам соғлом инсонлардек ҳаёт кечириши мумкин. Беморлар орасида 20 йилдан кўпроқ вақт давомида ҳам муолажа олиб даволаниб келаётганлар бор. Бугун бу касалликка қарши курашишда 2 минг нафарга яқин мутахассислар бор. Мен бир нарсани ишонч билан айта оламанки, мутахассис шифокорларимиз керакли малакага, тажрибага эга. Улар хорижий давлатларнинг тажрибаси ҳамда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти тавсиялари асосида  фаолият олиб боришади.  

Бугун тиббиёт ривожланмоқда. Бу каби касалликларни даволашда фойдаланиладиган дори воситалари инсон иммун тизимини бир зайлда ушлаб туришга  ёрдам беради. Ўтган 2023 йилнинг учинчи чораги якунига кўра, юртимизда ОИВ инфекцияли беморларнинг 83 фоизи даволашнинг дунёда тан олинган усули — антиретровирус муолажалари билан қамраб олинган. Улар учун зарур препаратлар харажатларининг қарийб 80 фоизи давлат бюджети маблағлари, қолган 20 фоизи эса халқаро фондлар ҳисобидан қопланмоқда.  

ОИТСга қарши кураш тизимида ютуқларга эришилмоқда. Бу эса БМТнинг ОИВ ва ОИТС бўйича қўшма дастурининг дунё миқёсида тан олинган “95-95-95” стратегик мақсадларига эришишда катта аҳамият касб этади. “95-95-95” тамойилига асосан, ОИВ юқтирган беморларнинг 95 фоизи ўз статусини билиши, беморларнинг 95 фоизи махсус терапия билан қамраб олиниши, беморларнинг 95 фоизида вирус юкламаси паст даражага тушишига 2025 йилгача эришиш ва 2030 йилда ОИТС касаллигининг юқишига барҳам бериш мақсад қилиб олинган.  

<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/CJtdggxT-3o?si=2pwnaMcdnRdIbsIh" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen></iframe>

Муҳайё Тошқораева,  

ЎзА