Халқимизнинг маънавий савиясини ва эстетик тарбиясини юксалтиришда муҳим аҳамиятга эга бўлган рақс санъатини ҳар томонлама ривожлантириш, ёш авлодни миллий ва жаҳон рақс санъатининг намуналаридан кенг баҳраманд этишни замоннинг ўзи талаб этмоқда. Жумладан, республикамизда хореография таълимини янада ривожлантириш, рақс санъати соҳасида «устоз- шогирд» анъаналарига асосланган рақс мактабларини яратиш, халқаро сртандартларга мувофиқ юқори малакали мутахассислар ва кадрлар тайёрлаш, илмий салоҳиятдан самарали фойдаланган ҳолда илм-фанни жадал ривожлантириш мақсадида бир қатор меёрий ҳужжатлар қабул қилиниб, ижроси таъминланиб келмоқда.

Санъатга бўлган муносабат жамият кишиларининг маънавий тирклигини, мавжудлигини белгилаб берувчи энг қудратли меъзонларидан биридир. Зеро, санъат тинч ва осойишта, фаровон ҳаёт мавжуд бўган тақдирдагина ривожланиб, тараққий этади, ўзининг мухим эстетик тамойилларига асосланиб, халқ миллий маданиятининг энг нодир, соф жиҳатларини, жамият кишиларининг орзу-интилишларини ўзида акс эттира олади. Ҳар қандай санъат тараққиёти замирида маълум маънода жамият фаровонлиги, халқаро ижтимоий маданий муносабатлар мавжудлиги кўзга ташланади. Шу билан бир қаторда санъат ҳам жамият тараққиётига таъсир ўтказувчи кучга эга. Шу боисдан жамият ва давлат бошқарувида санъатдан маънавий қурол сифатида фойдаланишга урунишлар кўп бўлган. Зеро санъат орқали кишилар маънавий оламини, руҳиятини бошқариш, психологиясини бошқариш мумкин. Фақатгина озод ва обод юртдагина санъатнинг туб мазмун моҳияти намоён бўлади ва халқ манфаатлари масаласи унинг энг олий қадриятигаб айланади.

Ўзбек миллий рақс санъати ўзининг чуқур мазмунга эгалиги, нафислиги, нозиклиги, ички кечинмалари ва гўзал ҳис туйғуларга бойлиги билан бошқа санъат турларидан ажралиб туради.

Мустақиллик йилларида рақс санъатини асраб авайлаш ва унинг тарихини ёш авлодга ўргатиш мақсадида рақс санъатига алоҳида эътибор қаратила бошлади.

Рақс санъати қадимий асослари аждодларимизнинг ибтидоий даврдаги меҳнат жараёнларига, турли жониворлар ва табиат ҳодисаларига тақлиддан ижро этилган маросимий ўйин ҳаракатларига бориб тақалади. Шунинг учун ҳам мутахассислар орасида «Рақс - инсоннинг меҳнат жараёнида ташқи оламдан олган эмоционал таассуротлари билан боғлиқ ҳолда юзага келган ва инсон гавдасининг ҳаракат ва ҳолатлари воситаси билан яхлит бадиий образ яратиладиган санъат туридир» -деган назарий қараш мавжуд. Бунда рақс воситасида образ яратиш усуллари фаол қўлланилади.

Рақс санъати нафис ҳаракатларининг муайян мазмун ташувчи ритмик мутаносиблигига асосланган ўзига хос тизими воситасида образ яратиш имкониятларидан самарали фойдаланишдир. Ташкил этиладиган байрам томошалари ёки концерт дастурлари моҳияти ва режисёр томонидан тайёрланган сценарийга қараб рақс мусиқаси танланади. Танланган рақс мусиқалари сценарий мазмун-моҳиятини акс этириши ҳамда сахналаштирилаётган рақс ҳаракатларининг ўзига хос мазмунини ва ритмик мутаносиб бўлиши талаб этилади. Ўзбек рақс санъати асосчиларидан бири М.Турғунбоева рақс саҳналаштиришда рақс мазмуни ва унинг куйига алоҳида эътибор берган. Саҳналаштирган рақсларининг ичида кўпини аввал бир мавзуни танлаб, хаёлида тасвирлаб, унинг мазмунини ёзиб олган, сўнгра бастакорга мурожаат қилиб, басталаб беришини сўраган.

Рақс санъатининг мумтоз, лирик, қаҳрамонлик, ҳазил-мутойиба, фольклор, меҳнат ва жуда кўп турдаги рақслари мавжудлиги, унда замонамизнинг яшаш тарзини аниқ ҳамда равшан ифодалаб беради.

Ўзбек саҳна рақс санъатининг пайдо бўлишида, унинг равнақ топишида, гуллаб-яшнаб, бутун дунёга кўз-кўз қилишига ўз ҳиссасини қўшган, рақс санъатимизнинг буюк даҳолари бўлмиш Тамарахоним, Уста Олим Комилов, Мукаррама Турғунбоева, Юсуфжон Қизиқ Шакаржонов, Розия Каримова ва уларнинг шогирдларини эслаб ўтиш жойиздир. Улар ўзбек халқ рақс санъатининг ҳақиқий жонкуярлари ва фидойилари бўлганлар. Уларнинг қилган машаққатли меҳнатлари ўзбек рақс санъатининг бебаҳо бойлиги ҳисобланади. Ушбу бойликни асраб-авайлаш, келажак авлодга етказиш иши рақс саҳналаштирувчиларининг ихтиёридадир. Маълумки, профессионал ансамбль раққосалари - махсус тайёргарликка эга бўладилар. Ҳаваскорлик рақс ансамблларида эса ҳаваскорлар рақс саҳналаштирувчилари кўригидан ўтадилар ва улардаги интилиш ва эслаб қолиш қобилиятлари синаб кўрилади. Рақс ансамблларига қизиқиш ҳозирги кунда ортиб бормоқда. Чунки рақс санъати инсонни аҳлоқий-эстетик жиҳатдан тарбиялайди, ташқи кўринишни кўркамлаштиради, маданий ҳаётни юксалтиришда алоҳида ўрин тутади. Ҳаваскор раққосалар юксак даражадаги профессионал раққоса бўлиб етишмасаларда, ижтимоий ҳаётимизда, мамлакатимизнинг ривожланиб, гуллаб-яшнашида, ижобий роль адо этадилар, етук инсонлар бўлиб етишадилар.

Ҳар бир рақс биринчидан, муайян тарихий қувватга эга, бинобарин, рақс ҳаракатларида аждодлар қуввати зоҳирдир.

Иккинчидан, рақсдаги ҳар бир ҳаракат одамнинг жисмоний, физиологик эмоционал ҳолатига таъсир кўрсатмасдан ўтмайди, демак, улар организмга ижобий хабар етказа олади.

Учинчидан, рақсдаги ҳаракатларга муҳрланган хабарлар шу даражада универсалки, уларни исталганча муҳокама қилиш ва исталган соҳага татбиқ этиш мумкин. Бу ўринда Шарқда, хусусан, Марказий Осиё ва Ўзбекистон ҳудудида ривожланган ва шу кунларгача тўла етиб келган рақслар эътиборга лойиқ. Бунга асосий сабаб, улардаги ранг-баранглик, мукаммаллик ва ҳаракатларнинг жозибадорлигидир. Бир танада бир вақтнинг ўзида ҳам пластикани, ҳам динамикани ва ҳам статикани мужассам этувчи ҳаракатларни биз бошқа халқларнинг рақсларида кўрмаймиз. Қўллардаги пластика, оёқлардаги статика ва танадаги динамика ҳолатлари инсонни беихтиёр зикрга тушириб қўяди, бадан уч бирлик туташган жойда ҳаракат, яъни шакли ҳаракат туғдира бошлайди. Бундай ҳолат эмоционал, руҳий, зикрий ва жанговор таъсир жараёни ҳар бир инсонга сезилмаган ҳолатда етиб боради. Гап фақат буни қабул қила олиш ва ундан амалиётда фойдалана билишга боғлиқ бўлиб қолади.

ХИХ асрнинг охиридан бошлаб «Катта ўйин»нинг атоқли ижрочилари бу рақсни маълум даражада саҳна қонун-қоидаларига мослаштирдилар. Улар усулларнинг мазмунига ва кайфиятига қараб, кийимларни ўзгартирдилар ва ёрқинлаштирдилар.

ХИХ аср охири, ХХ аср бошларида ҳали халқ орасида Наврўз байрамининг қолдиқлари сезилиб турарди. ХХ аср бошларида лолалар очилган пайтда Ўзбекистоннинг шаҳар ва қишлоқ аҳолиси далага чиқишар, ашула ва ўйинлар билан лола териб, улардан гулдасталар ясаб, чаккалари ва кўксиларига тақишган. Эндигина куртак чиқарган толь новдасини кесиб олиб, уни лолалар билан безатишган. Сўнг йигитлар лолалар билан безатилган гулхандек ёниб турувчи толь новдасини олиб келиб, ўйин-кулги билан шаҳар ёки қишлоқ майдонига ўрнатишиб, ўйин-кулгу бошлашган. Бу сайилнинг мазмуни қадимги Наврўз сайлининг охирги маросимига жуда ўхшаб кетади. Ҳозир Баҳор сайлида толь новдаси шилиниб, баргак қилинади. Бу табиатнинг ўлиши символидир. Баргаги шилиниб олинган толь пояси эса, янги терилган лолалар билан безатилади. Бу эса табиатнинг қайтадан тирилиши аломатидир.

Халқимизнинг хореографик меросида «Катта ўйин»нинг мавжудлиги ўзбек рақсининг катта тарихга эгалигидан ва кўп асрлардан бери ривожланиб келаётганидан дарак беради. Ўзбек рақсининг кўп асрлар давомида яшаб келиши эса унга гўзаллик бахш этди, камолотга етказди, ажойиб форма ва мазмун касб этди. Шунингдек, ўзбек рақсларининг катта тарихга эгалигини ўзбек хореографик меросида «Катта ўйин»нинг қадимдан мавжудлигигина эмас, балки мавжуд маданий ёдгорликлар ва ҳозирги ўзбек ва тожик халқлари ота-боболарининг ўзбек рақслари ва раққосалари ҳақидаги хабарлари ҳам тасдиқлаб туради.

Ҳозирги кунга келиб, «Мустакиллик», «Наврўз» байрамлари тантаналарида халқ ижодининг намуналаридан фойдаланишига, уларни бутун дунёга кўз-кўз қилишга кенг йўл очиб берилди. Йилдан йилга ҳар бир вилоят ўзининг бир-бирига ўхшамас, такрорланмас рақслари билан халқимиз ва мутахассисларда қизиқиш ўйғонмоқда.

Рақснинг ҳар бир комбинация «препарасиён» яъни, машқларга мувофиқ мусиқий кириш ва қўлларни тайёрлаш ҳаракати билан бошланади. Саҳналаштирилган рақслар катта саҳналар учун асосан гуруҳли (24 тадан ортиқ) ва рақс сюжети мазмунига қараб 12-16-18 кишилик ижрочилардан иборат бўлиши мумкин. Мусиқий жўрлик композицияниниг асосини ташкил этади. Режиссёр ва балетмейстер доим ижодий ҳамкорликда бўлиб, ҳар бир рақснинг мақсади, хореографик ва мусиқий жиҳатларини тушунтиришлари керак. Мусиқа рақснинг миллий колорити, характери, ҳаракатлар ижросига мос келиши керак

Ижро этиш кўникмалари рақс ижроси пайтида раққоса диққатини керакли йўналишга қаратиш имконини беради. Ўз характерига қараб кўникмалар иккига бўлинади:

- онгли равишда амалга ошириладиган кўникмалар рақс мусиқаси оҳангининг онгдаги умумий тасаввури, характери, тезлиги, қисмлари ва ҳоказо;

- жисмоний ҳаракатлар ёрдамида амалга ошириладиган кўникмалар;

- қўллар, панжалар, бармоқлар, гавда, бош, оёқларнинг ҳаракатлари.

Ҳаракатни ўзлаштириш жараёнини илмий асосда тўғри олиб бориш керак, чунки кейинчалик хатолари сезилганда, яна қайтадан ўргатмаслик мақсадида қатъий қоидаларга бўйсунган ҳолда таълим берилиши керак. Рақсдаги мураккаб ҳаракатларни ўргатишда уни қисмларга бўлиб ўзлаштириш, ўзлаштириб бўлгандан сўнг қисмларни бирлаштириб, яхлит ижро этиш яхши самара беради.

Машқ қилиш жараёнида раққоса ўзидаги камчилик ва хатоларни ўзи аниқлай билиши, англаши - техник имкониятларни ривожлантиришнинг асосий шартларидан биридир. Раққосада ўз-ўзига талабчанлик ҳиссини ҳам ўстириб бориш зарур, бу рақсдаги тажрибасини ошиб боришини таъминлайди.

Рақс санъатида «Классик рақс» фани ижро техникасини ривожлантиришда муҳим ўрин эгаллайди, оёқ мускулларининг кучли бўлиши, гавда ва қўлининг нозик, майинлиги, энг асосийси эса ҳаракатни онгли равишда бажарилишини таъминлайди, билимларни чархлаб, ўткирлаштиради. Рақс техникасини оширишда биринчи бўлиб ҳаракатларнинг аниқ бажарилишини таъминлаш зарур, иккинчидан ҳаракатларни секин қисмидан тез қисмига ўтишда ёки аксинча, тез бажариладиган ҳаракатдан кейин секин бажариладиган ҳаракатга ўтишда ҳаракатларнинг маъносини йўқотмасликка эришиши керак.

Юлдуз Исматова рақс спектакли яратишда миллий рақс меросига, ҳаракатлар, усуллар, чарҳлар, айланишлар, жилвалар, рафторлар силсиласига таянди. Аҳён-аҳёнда мумтоз балет, шарқ рақси ҳаракатларига ҳам мурожаат қилиб туради. Айтиб ўтилган икки йўналиш тўққиз хил «Тановар» рақслари талқинларини ўз ичига олган «Севги васли» дастури билан «Улуғбек буржи» спектаклида ўз аксини топди. Рақс куйи оҳанги жиҳатдан жонли: қувноқ ритми шўхчан-ўзгарувчан, яхлит композицияга эга. Рақснинг биринчи қисми томошабинга орқа ўтирган ҳолда, ҳар ҳил майда юришлар билан бажарилади. «Рақс тушаётган» тана ҳолати, қўлларнинг майин сирғалиши томошабин эътиборини тортади. Раққоса оёқ учида

чап, ўнг томонга шоҳ ташлаб, айланиб томошабинга нигоҳ ташлаши рақснинг таъсирчанлигини янада кучайтиради. Рақснинг кульминациясида бир тизза ерга қўйилиб, қомат олдинга-ўнгга, у томондан бу томонга тебрантирилади, елка қоқилади. Ушбу ҳаракатларнинг барчаси қўл, панжалар ҳаракати билан уйғунлашиб, яхлит ансамбль ҳосил қилади.

Миллий рақс воситасида тарбия жараёнини ташкил этишнинг педагогик самараси юқори бўлиши келтирилган маълумотларда ўз аксини топган. Яъни, рақс шунчаки ҳаракат эмас, балки маълум образ бўлиб, унинг шахс жисмоний, шахсий ва маънавий камолотига тўғридан тўғри таъсир кўсатади.

Холмурадова Меҳринисо,

ЎзДХА катта ўқитувчиси.