Бугунги кунда органик қишлоқ хўжалигини ривожлантириш масаласи бутун дунё экспертлари, мутахассисларининг қизғин муҳокама, мунозарасига сабаб бўлаётган мавзулардан бирига айланган. ЎзА мухбири Марказий Осиё халқаро институти бош илмий ходими Носиржон Юсуповнинг айни муаммонинг минтақамиз давлатларидаги ечимига бағишланган таҳлилий фикрларини ёзиб олди.

- Органик ишлаб чиқариш бугунги кунда ҳаётий заруратга айланган. Фақат шу йўл орқалигина сайёрамиз аҳолисини табиий ресурслар имкониятидан оқилона фойдаланган ҳолда, табиатга, иқлимга, биологик хилма-хилликка зиён етказмасдан озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш мумкин.

Тегишли халқаро ташкилотлар маълумотига кўра, органик қишлоқ хўжалиги дунёнинг 180 мамлакатида жорий қилинган бўлиб, 50 миллион гектардан кўпроқ ер майдонини қамраб олган. Айни йўналишда 2020 йил мобайнида жами 100 миллиард АҚШ долларидан зиёд қийматга эга маҳсулот етиштирилган. БМТ Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти – ФАО тахминига қараганда, 2023 йилга бориб бутун ер юзи бўйлаб етиштириладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулоти миқдорининг бешдан бир қисми органик турлар ҳиссасига тўғри келади.

Кейинги йиллар учун хос бўлган ҳолат - озиқ-овқат нархи ўсиб бориши органик қишлоқ хўжалигининг аҳамиятини сезиларли даражада оширмоқда. Ушбу йўналишнинг анъанавий озиқ-овқат маҳсулотларига нисбатан рақобатбардошлик даражаси ҳам, табиийки, кўтарилиб боради. Зеро, анъанавий озиқ-овқат маҳсулотлари таннархининг тузилишида энергия ташувчи воситалар ҳал қилувчи роль ўйнайди.

Марказий Осиё минтақаси давлатларида замонавий органик ишлаб чиқариш охирги ўн йилликда жадал ривожлана бошлади.

Қозоғистондаги мавжуд бепоён қишлоқ хўжалиги ерлари, иқлим ва аграр хилма-хиллик мамлакатнинг органик ишлаб чиқариш ишидаги асосий устувор хусусиятини белгилайди. Бу борада республика ички бозорни ривожлантириш учун етарли даражада ижтимоий-иқтисодий салоҳиятга эга.

Қозоғистоннинг органик қишлоқ хўжалиги кўламини кенгайтиришдаги қўшимча имкониятлари энергия ташувчи воситалар билан боғлиқ сарф-харажат юқори эмаслиги, ички бозорда рақобат кучсизлиги, жаҳонда, айниқса, мамлакатнинг асосий савдо шериклари ҳисобланган Россия ва Хитойда тоза маҳсулотларга нисбатан талаб ошиб бораётгани билан асосланади.

Қозоғистоннинг органик қишлоқ хўжалиги ривожланиши 2013 йил «2013-2020 йилларда яшил иқтисодиётга ўтиш тўғрисида»ги Президент фармони қабул қилиниши билан бошланган. 2015 йилда эса мамлакатнинг «Органик ишлаб чиқариш тўғрисида»ги қонуни кучга кирди.

Ҳозиргача ҳал қилинмаган масалалар қаторига ҳали миллий органик стандарт ва логотип ишлаб чиқилмагани, органик маҳсулотларни назорат қилиш тизими яратилмагани, бундай товарлар ишлаб чиқарилиши ва экспортининг ҳисоб-китоби юритилмаслигини киритиш мумкин.

Экспортчи компаниялар маълумотига кўра, халқаро стандартлар сертификатига эга Қозоғистон органик маҳсулотлари Россия, Украина, Германия, Польша, Нидерландия, Туркия ва Италия бозорларига кириб бормоқда.

Қирғизистонда органик ишлаб чиқариш ривожланишини рағбатлантирувчи омиллар сифатида мамлакатнинг ҳозирги аграр сектори учун хос бўлган шарт-шароитлар - унча катта бўлмаган хўжаликлар, арзон ишчи кучи ва капитал танқислиги намоён бўлади.

2018 йил декабрида Қирғизистон парламенти мамлакатдаги мавжуд ноорганик ер майдонларини босқичма-босқич қисқартириш ва 2028 йилгача тўлиқ органик ишлаб чиқаришга ўтиш режасини эълон қилди.

Бундан ташқари органик ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ҳукумат томонидан тасдиқланган «2017-2022 йиллар учун Қирғизистонда органик қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантириш концепцияси» ҳамда 2019 йилда қабул қилинган ва кўпгина қоидаларни кенгайтириб, такомиллаштирган «Органик қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш тўғрисида»ги қонун катта ёрдам бермоқда. Бугунги кунда дунё бўйича органик пахтанинг 7 фоизи етиштирилаётган Қирғизистон бу борада жаҳон етакчилари қаторида эътироф этилади.

Ҳал қилинмаган масалалар сифатида Миллий органик стандартлар ишлаб чиқилмагани, органик маҳсулотларни назорат қилиш тизими яратилмагани, натижада бу фаолият импортчи мамлакатлар қонунчилигига мувофиқ, ваколат берилган чет эл идоралари томонидан амалга ошрилаётганини қайд этиш жоиз.

Тожикистонда органик деҳқончиликни ривожлантириш учун мавжуд асосий устунлик ҳар хил маҳсулот тури ва навини табиий равишда етиштириш имконини берувчи қулай иқлим шароити, эрта пишар мева, сабзавот, полиз ва бошқа экинлар ўстириш имконияти мавжудлиги, қишлоқ аҳолиси, хусусан, арзон ишчи кучи кўпчиликни ташкил этиши билан боғлиқ.

Кимёвий ўғитлар қиммматлиги ва бундай воситаларни олиб кириш имкониятлари чеклангани органик қишлоқ хўжалиги кўламини кенгайтириш учун қулай шарт-шароит яратади.

Тожикистон органик маҳсулотлари учун асосий бозор Хитой ва Россия ҳисобланади. Сўнгги йилларда ушбу мамлакат органик маҳсулотлари Европа Иттифоқи ҳудудида ҳам пайдо бўла бошлади. Органик пахта, ёнғоқ, ўрик, шунингдек ёввойи ҳолда ўсадиган ва йиғиб-териб олинадиган ўсимликлар етказиб берилиши ҳажми ошиши билан бу борадаги мавжуд имконият янада ортмоқда.

Расман замонавий органик ишлаб чиқариш Тожикистонда 2008 йилдан эътиборан, пахта етиштириш бўйича халқаро лойиҳа амалга оширилиши доирасида бошланган. 2017 йил 4900 гектар майдонда 6405 тонна сертификациядан ўтган органик пахта етиштирилган. Бу жаҳон бозоридаги миқдорнинг, тахминан, 5 фоиз улушини ташкил этган.

Органик ишлаб чиқариш ривожланишининг Тожикистон қонунчилигидаги асоси 2013 йилда қабул қилинган «Органик қишлоқ хўжалиги тўғрисида»ги қонундир.

Шунга қарамасдан, ички бозорнинг ривожланиш суръати аҳоли турмуш даражаси юқори эмаслиги туфайли сезиларли даражада чекланган. Бор эътибор пахта етиштиришга қаратилган, маҳсулот эса экспортга, асосан, хорижий ташкилотлар томонидан йўналтирилади.

Назорат органлари маҳсулот импорт қилинадиган давлатлар меъёрий ҳужжатларига мувофиқ иш юритади, чунки бу экспорт жараёнида юзага келиши мумкин бўлган кўплаб тўсиқларни бартараф этиш имконини беради.

Органик қишлоқ хўжалигини жорий этишга тўғаноқ бўладиган воситалар, умуман, соҳа ходимлари тез-тез дуч келадиган асосий қийинчиликлар, шунингдек бевосита органик ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ специфик тўсиқлардан иборат.

Жумладан, норматив-ҳуқуқий базани яратиш жараёни чўзилиши, молиявий қўллаб-қувватлаш тизими кучсизлиги, ер ресурслари чеклангани, иқлим ўзгаришининг салбий таъсири, сертификация сарф-харажати юқорилиги, «мия дренажи», яъни ақлли, билимли кадрларнинг сизиб чиқиб кетиши ҳам органик ишлаб чиқариш кўлами кенгайишига имкон бермайдиган омиллардир.

Туркманистонда органик қишлоқ хўжалиги ҳали кенг оммалашмаган. 2019 йил 8 гектар майдонда жорий қилинган, иссиқхонада сабзавот маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашган органик ишлаб чиқариш лойиҳаси ҳозирча бу борада мамлакатда эришилган илк ва ягона натижа бўлиб турибди.

Ўзбекистон органик озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириш учун энг қулай шарт-шароитга эга бўлган дунёнинг 10 та мамлакатидан бири ҳисобланади. Яйловлар ва пичанзорлар нафақат емиш тайёрлаш ва «тоза товар», деган талабга жавоб берадиган бошқа маҳсулотлар етиштириш учун яхшигина база вазифасини ўтайди, балки юқори талабларга мос доривор ва хушбўй ўт-ўлан, ўсимликлар ўстириш, асал ишлаб чиқариш учун ҳам замин яратади.

2016 йилдан буён республикамиз Европа давлатларига органик озиқ-овқат маҳсулотлари етказиб бера бошлаган. Гарчи, экспортнинг асосини қуруқ мева турлари ташкил этса-да, бошқа йўналишлар бўйича ҳам фаол иш олиб борилмоқда.

Ўзбекистонда органик қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва органик озиқ-овқат маҳсулотлари етиштиришни ривожлантириш концепцияси ишлаб чиқилган, «Органик ишлаб чиқариш тўғрисида»ги қонун қабул қилинган. Ушбу ҳужжжатлар ижросининг таъминланиши бу борадаги мавжуд тўсиқларни бартараф этиш ва соҳани ривожлантириш имконини яратади. Органик ишлаб чиқаришга ўтилиши Ўзбекистон учун жуда муҳим ҳаётий заруратдир.

Органик қишлоқ хўжалигини жорий этишга комплекс ва тизимли ёндашув ишлаб чиқаришнинг институционал ва ишлаб чиқариш инфратизимини яратиш баробарида бир қатор, органик маҳсулотлар ички бозорини шакллантириш бўйича ташкилий, аҳолининг соғлом озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжи тарғиботи бўйича тушунтирув чораларини амалга оширишни талаб этади.

Бу жараёнда, худди экспортни амалга оширишда қўлланадиганга ўхшаш иқтисодий механизмни ишга тушириш жуда муҳим. Бошқача айтганда, талаб ишлаб чиқаришни ривожлантиришга етаклайди.

Аграр соҳада ердан фойдаланишдаги ислоҳотлар, ижарачиларнинг қонун дахлсизлигига қатъий ишончи ва ижарага олинган ер майдонларидан эркин фойдаланиш ҳуқуқи таъминланиши ердан унумли ва оқилона фойдаланиш учун яхши шарт-шароитлар яратади. Ердан хусусий тартибда фойдаланиш жорий этилишида натижага эришилиши эса, шубҳасиз, умуман, ердан фойдаланиш масалаларида ва хусусан, органик ишлаб чиқаришда муҳим аҳамият касб этади.

Хулоса ўрнида таъкидлаш керак, органик қишлоқ хўжалигига ўтиш бутун дунёда долзарб бўлган муаммоларни ҳал этиш, таҳдидларга қарши туриш бўйича саъй-ҳаракатларга реал ҳисса қўшишдан ташқари Марказий Осиё мамлакатлари экспорт салоҳиятини кенгайтириш, ҳудуд аҳолисини борган сари талаб ошаётган сифатли ва экологик тоза маҳсулотлар билан таъминлаш имконини ҳам яратади.

Органик қишлоқ хўжалиги жорий этилиши, шунингдек, қишлоқ хўжалиги корхоналарининг молиявий барқарорлигини сезиларли равишда мустаҳкамлаб, янги иш ўринлари очилишига замин яратади. Бу эса, ўз навбатида, қишлоқ аҳолиси турмуш даражаси ўсиб боришини таъминлайди.

Ғайрат ХОННАЗАРОВ тайёрлади.

ЎзА