Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддаси иккинчи ва учинчи қисмларига мувофиқ ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳамда унинг иши қонунда белгиланган муддатларда ваколатли, мустақил ҳамда холис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқи кафолатланади.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексининг (бундан буён матнда ИПК деб юритилади) 3-моддасига мувофиқ иқтисодий судга қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда бошқа шахслар ҳам мурожаат қилишга ҳақли. Бундай бошқа шахслар жумласига Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари ҳам киради.

Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси тўғрисида”ги қонуни (янги таҳрири) 21-моддасида Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси (бундан буён матнда Палата деб юритилади) Палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб судларга давлат божи тўламасдан даъволар тақдим этиш, давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган.

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат божи тўғрисида”ги қонуни 9-моддаси биринчи қисмининг 2-бандига (шунингдек, 8-моддаси биринчи қисмининг 14-банди ва 10-моддаси биринчи қисмининг 2-бандига) мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари (бундан буён матнда Палата деб юритилади) – Палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан иқтисодий судларда давлат божини тўлашдан озод қилинган.

Аммо мазкур қонун 8, 9, 10-моддаларининг иккинчи қисмларида эса Палата ва унинг ҳудудий бошқармалари талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилиши белгиланган.

Ушбу нормадаги “шу шахслар” жумласи айрим судьялар томонидан “Палата ва унинг ҳудудий бошқармалари” назарда тутилган деб талқин қилинса, бошқа судьялар томонидан эса “манфаати кўзлаб ариза киритилган Палата аъзоси, яъни тадбиркорлик субъекти” назарда тутилган деб талқин этилмоқда. 

Ўзбекистон Республикаси Олий судида (бундан буён матнда Олий суд деб юритилади) Палата томонидан палата аъзоларининг манфаатини кўзлаб судларга киритилган даъво аризалар юзасидан давлат божи ундирилишига оид суд амалиёти умумлаштирилган. Унга кўра, 2023 йил ва 2024 йилнинг 9 ойида Палата томонидан ўз аъзоларининг манфаатларини кўзлаб иқтисодий судларга тақдим этилган 59 883 та даъво аризасининг 2 967 тасини қаноатлантириш рад этилган ва 36 643 092 823,3 сўм давлат божи манфаати кўзланиб даъво киритилган тадбиркорлик субъектларидан ундирилган бўлса, 2024 йилнинг 9 ойида 2 та ҳолатда жами 35 408 440 сўм давлат божи Палата ҳисобидан ундирилган. Шу давр мобайнида маъмурий судларга тақдим этилган 940 та даъво аризанинг 462 тасини қаноатлантириш рад этилган бўлиб, 407 та қарор билан 1 068 814 000 сўм давлат божи манфаати кўзланиб даъво киритилган палата аъзоларидан ундирилган бўлса, 55 та суд қарори билан 188 300 000 сўм Палата ҳисобидан ундирилган.

Бу эса судларда ушбу масала бўйича икки хил амалиётнинг шаклланишига қонун нормалари турлича талқин этилиши ва зиддиятли қўлланилишига олиб келмоқда.

Фикримизча, бундай амалиётнинг шаклланиши мамлакатимизда амалда бўлган моддий ва процессуал қонун нормаларидаги айрим зиддиятлар ва ноаниқликлар, шунингдек, уларни чуқур илмий таҳлил қилмасдан қўллаш оқибатида юзага келмоқда.

Ўзбекистон Республикаси “Давлат божи тўғрисида”ги қонуни 8,9,10-моддаларининг иккинчи қисмларини судлар томонидан қўллашда қуйидагиларга эътибор қаратиш лозим.

Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси “Давлат божи тўғрисида”ги қонунининг “Судларда давлат божини ундиришнинг ўзига хос хусусиятлари” деб номланган 19-моддаси йигирма учинчи қисмида – “Давлат божи тўлашдан озод қилинган давлат органлари ҳамда бошқа шахслар томонидан юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб билдирилган талабларини қаноатлантириш рад этилган ёки улар қисман қаноатлантирилган тақдирда, давлат божи ариза қайси шахсларнинг манфаатларини кўзлаб тақдим этилган бўлса, шу шахслардан даъво талабларининг қаноатлантирилиши рад этилган қисмига мутаносиб равишда ундирилади”, деб аниқ белгиланган. Мазкур бандда Палата бундан мустасно эканлиги кўрсатилмаган, бу эса Қонуннинг 8,9,10-моддаларининг иккинчи қисмларини Палатага оид нормаси 19-моддаси йигирма учинчи қисмига зид эканлигидан далолат бермоқда.

Иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг “Суд харажатларининг тақсимланиши”, деб номланган 118-моддаси еттинчи қисми бўйича – “Давлат божи тўлашдан озод қилинган давлат органлари ҳамда бошқа шахслар томонидан юридик шахслар ва фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб тақдим этилган даъво талабларини қаноатлантириш рад этилган ёки улар қисман қаноатлантирилган тақдирда, давлат божи манфаатлари кўзланиб даъво тақдим этилган шахслардан даъво талабларининг қаноатлантирилиши рад этилган қисмига мутаносиб равишда ундирилади”. Худди шундай нормалар Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси 138-моддаси ва Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 115-моддаси бешинчи қисмларида ҳам белгиланган. Демак бундай ҳолатда процессуал мажбурият сифатида давлат божини тўлаш Палатага эмас, даъвогарга юклатилган.

Учинчидан, Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси тўғрисида”ги қонуни 35-моддасига мувофиқ Палата ўз аъзоларининг мажбуриятлари бўйича жавоб бермайди. Шунингдек, палата аъзолари Палатанинг мажбуриятлари бўйича жавоб бермайди.

Тўртинчидан, Ўзбекистон Республикаси “Давлат божи тўғри-сида”ги қонуни 9-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган “шахслар”, яъни “кўп квартирали уйларни бошқариш органлари”, “чет эл инвестициялари иштирокидаги акциядорлик жамиятлари”, “тадбиркорлик субъектлари”, “маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари” ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар ҳисобланади ва улар судда даъвогар сифатида иштирок этади. Шу сабабли мазкур шахсларнинг талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилади.

Бешинчидан, қуйидаги давлат органлари ва бошқа шахслар қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда судга давлат божи тўламасдан юридик шахсларнинг, фуқароларнинг, жамият ва давлатнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида даъво аризаси (ариза) тақдим этиши мумкин. 

1) Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил – тадбиркорлик субъектлари манфаатларини кўзлаб бериладиган даъволар, аризалар ва шикоятлар юзасидан.

2) Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва туманлар фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари – фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан.

3) прокуратура органлари – давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар ҳамда бериладиган аризалар юзасидан.

4) адлия органлари — давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар ҳамда бериладиган аризалар юзасидан.

Аммо юқорида кўрсатилган давлат органлари ва бошқа шахслар томонидан судга киритилган даъво талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда давлат божи ундирилиши қонунда белгиланмаган. Бу судларда бир хил процессуал мақомга эга бўлган ишда иштирок этувчи шахсларнинг қонун ва суд олдида тенглик принципига хилофдир.

Шу сабабли Олий суд Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига (бундан буён матнда Конституциявий суд деб юритилади) мурожаат қилиб, “Давлат божи тўғрисида”ги қонун 8, 9, 10-моддалари иккинчи қисмининг Савдо-саноат палатасига оид нормаларига расмий шарҳ беришни сўраган.

Конституциявий суд Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 133-моддаси биринчи қисмининг 5-банди, “Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида”ги Конституциявий қонуни 4-моддаси биринчи қисмининг 4-бандига мувофиқ Конституциявий суд Конституция ва қонун нормаларига шарҳ беради. 

Конституциявий қонуннинг 85-моддаси иккинчи қисмига биноан Конституциявий судга Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари нормаларини расмий шарҳлаш ҳақидаги мурожаатда Конституцияда ва қонунда уларнинг амалиётда нотўғри ёки зиддиятли тарзда қўлланилишига олиб келган ноаниқликлар мавжудлигига доир важлар ҳамда далиллар кўрсатилган бўлиши керак.

2025 йил 31 январда Конституциявий суд мажлисида мазкур масала ҳар томонлама муҳокама қилиниб, қарор қабул қилинди.

Конституциявий суднинг қарорида “Давлат божи тўғрисида”ги қонуни 8, 9, 10-моддалари иккинчи қисмининг Палатага оид нормаларига қуйидаги мазмунда шарҳ берилди:

“Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари – палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволари (аризалар) бўйича “...кўрсатилган шахсларнинг талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилади” деган нормани, давлат божи ариза қайси шахсларнинг манфаатларини кўзлаб тақдим этилган бўлса, шу шахслардан даъво талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган қисмига мутаносиб равишда ундирилади, деб тушуниш лозим”.

Демак бундан буён Палатадан судларга палата аъзолари манфаатларини кўзлаб киритган даъво аризалари (аризалари)ни қаноатлантириш рад этилган ёки қисман рад этилган тақдирда давлат божи ундирилмайдиган бўлди. 

Конституциявий суд қарори ҳар жиҳатдан асослантирилган ҳолда қабул қилинганлигини ва муҳим аҳамиятига эга эканлигини ҳамда давлат божига оид қонун нормаларини бир хилда талқин қилиниши ва қўлланилишини таъминлашга хизмат қилишини таъкидлаш лозим.

Фозилжон Отахонов,

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий

кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактаби

профессори, юридик фанлар доктори,

Конституциявий суди ҳузуридаги

Илмий-маслаҳат кенгаши аъзоси.