Карикатура – бу оддийгина кулгу эмас, балки жамиятдаги оғриқли муаммоларнинг очиқ кўриниши, баъзан эса бошқалар юрак ютиб айта олмайдиган ҳақиқатни шакл ва образ орқали кўрсатишга журъат этадиган кучли восита. Кўп ҳолларда сўзлар билан етказиб бўлмайдиган танқид, карикатура орқали кескин, аммо кучли эстетик ифода билан айтилади. Бугун ҳам бу санъат тури нафақат журналларда, балки ижтимоий тармоқларда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаяпти.

Ҳозирги пайтда жаҳон миқёсида йирик карикатура журналлари фаолият кўрсатиб келмоқда. Мисол учун: “Charlie Hebdо”, “Тhe Nеw Yorker”, “MAD” ва бошқалар. Бунда журналлар нафақат мақолалар, балки чиройли чизилган юмористик карикатуралари билан машҳур. Баъзиларида эса жуда кескин ва провокацион карикатуралари билан танилган.

Ўзбек журналистикаси тарихида карикатура санъатининг алоҳида ўрни бор. Айниқса, 1923 йилда Абдулла Қодирий ташаббуси билан яратилган “Муштум” журналида бу санъат ўзининг олтин даврига кирган эди. “Муштум” журнали сатирик, ҳажвий йўналишда чиққан бўлиб, унда чоп этилган карикатуралар ўша даврдаги ижтимоий иллатлар – порахўрлик, саводсизлик, камситиш, мансабпарастлик каби муаммоларни очиқчасига фош қилган.

Бу карикатуралар кўпинча аччиқ сўзлар билан эмас, оддий, аммо мазмунли расмий ифода билан муаммони танқид қилган. Бир кўришда кулгили бўлиб кўринган образлар остида эса бутун бир жамиятнинг изтироби, танқидий нигоҳи яширинган бўлган. Абдулла Қодирийнинг ўзи бу йўналишни “халқни уйғотиш, ноҳақликни очиб бериш” деб таърифлаган.

Мана замон ҳам ўзгарди. Бугун карикатура фақат қоғозда эмас, ижтимоий тармоқлар, блоглар ва рақамли журналларда ҳам мавжуд. Бироқ унинг асосий вазифаси – танқид, хабардор қилиш ва огоҳлик келтириш ўзгармади. Айниқса, сиёсий ва ижтимоий масалаларда жамиятнинг умумий кайфиятини ифодаловчи кучли восита бўлиб қолмоқда.

Бугунги кунда карикатура санъати эркин ифода, цензура ва оммавий фикр шаклланиши муаммолари билан юзма-юз турибди. Аммо бу санъатнинг ҳаётийлиги айнан шундадир. Қачонки қийинчилик ва босим бўлса, у яна жонланади, яна тилга киради.

Карикатура – бу фақат кулгу эмас, бу жамият ойнаси. У нафақат муаммоларни очиб беради, балки уларни қандай кўраётганимиз, қандай талқин қилаётганимиз ҳақида ўйлашга мажбур қилади. Абдулла Қодирий ва “Муштум” журнали томонидан бошланган бу йўл ҳозир ҳам долзарблигини йўқотмаган. Карикатура санъатининг субъектив, аммо самимий ва дадил позицияда бўлиш, жамиятни уйғотишдаги ўрни ҳозир ҳам беқиёс. Асосийси, бу санъат ҳар доим ҳақиқат томонида туради – сўзсиз, бироқ жарангли танқид билан.

Дилдора ДЎСМАТОВА

ЎзА