Хитойнинг мамлакат ичкарисида ақлли инфратузилма яратишдаги муваффақияти хориждаги шунга ўхшаш лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш учун қўлланилиши одат тусига кирди. Айниқса, Марказий Осиё мамлакатлари маҳаллий эҳтиёжларга мос равишда ушбу лойиҳаларни шакллантиришда фаол иштирок этиб, барқарор ва инклюзив ривожланишни таъминламоқда.

Хитойнинг Марказий Осиёдаги инфратузилмавий дипломатияси фақат йўллар ёки темир йўллар қуриш ҳақида эмас, бу ишонч ўрнатиш, ўсишга кенг йўл очиш ва умумий келажакни боғлаш ҳақидадир. Тобора бўлиниб бораётган дунёда бундай ҳамкорлик моделлари эртанги кунга умид бағишлайди. 

Бугун Марказий Осиё – Хитой иккинчи саммити арафасида ҳамманинг нигоҳи Остонада бўлмоқда. У ерда раҳбарлар нафақат эришилган ютуқларни баҳолайдилар, балки янада ўзаро боғлиқ, чидамли ва фаровон минтақа учун йўл харитасини ҳам белгилаб оладилар. Йўл узоқ бўлиши мумкин, лекин пойдевор бугун қўйилмоқда – пўлатдан пўлатга, издан изга, ғоядан ғояга.

Қозоғистоннинг Остона шаҳрида Марказий Осиё – Хитойнинг иккинчи саммити иш бошлар экан, ўзаро боғлиқлик минтақавий трансформация марказида турганини таъкидлаш жоиз. "Бир макон, бир йўл" (BRI) ташаббуси доирасида Хитойнинг транспорт инфратузилмасини қуришга сармоялари ва ҳамкорлиги Марказий Осиёда иқтисодий интеграция, савдони осонлаштириш ва одамлар ўртасидаги алмашинув учун муҳим катализаторга айланди.

Тарихан денгизга чиқиш йўли бўлмаган ва қўпол рельеф билан бўлинган Марказий Осиё узоқ вақт давомида транспорт самарасизлиги билан курашиб келди. Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон каби давлатлар товарларни экспорт қилиш учун темир йўллар, автомобиль йўллари ва қувурларга кўпроқ таянадиган бўлса-да, ушбу инфратузилманинг аксарияти Совет даврига бориб тақалади ва етарлича ривожланмаганлигича қолмоқда. Паст ўзаро боғлиқлик савдо харажатларини оширади, рақобатбардошликни чеклайди ва минтақавий интеграцияга тўсқинлик қилади. Айнан шу ерда “Бир макон, бир йўл” стратегик фарқ қилади. Сўнгги ўн йил ичида Хитой Марказий Осиё ҳукуматлари билан муҳим транспорт йўлакларини модернизация қилиш, чўл бўйлаб "Янги Ипак йўли"ни яратиш бўйича ҳамкорлик қилди. Энг йирик рамзий лойиҳа – узоқ кутилган Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли бўлиб, унинг қурилиш келишуви кўп йиллик музокаралардан сўнг 2024 йилда имзоланган ва бошланган эди. Ушбу линия Хитой–Европа темир йўлини 900 километрга қисқартиради ва вақт ва харажатларни кескин камайтиради.

Йўл тармоқлари ва логистика марказларини янгилашга ҳам катта сармоялар киритилди. “Бир макон, бир йўл” да муҳим рол ўйнаган Қозоғистон Хитой-Қозоғистон чегарасидаги Хоргос қуруқлик портини ривожлантириш орқали континентал кўприкка айланди, у ерда Хитой товарлари темир йўл орқали Европага ўтади. Хитой шимоли-ғарбидаги тарихий Сиан шаҳрини Қозоғистоннинг собиқ пойтахти Олмаота билан боғлайдиган Олмаота-Сиан юк йўналиши ҳозирда Шарқ ва Ғарб савдоси учун муҳим артерия ҳисобланади. Минтақавий ҳаво юк саноати ҳам кенгайиб бормоқда, Шарқий Хитойдаги Ханчжоу шаҳрини Марказий Осиё шаҳарлари билан боғлайдиган янги йўналишлар анъанавий экспортни ҳам, жадал ривожланаётган электрон тижорат савдосини ҳам қўллаб-қувватламоқда.

Бетон ва пўлатдан ташқари, бугунги кунда ўзаро боғлиқлик рақамли ва яшил ўлчамларни ўз ичига олади. Буни эътироф этган ҳолда, Хитой ва Марказий Осиёнинг бешта давлати рақамли тижоратнинг янги авлодини таъминлаш учун биргаликда тола-оптик тармоқларига ва чегаралараро маълумотлар инфратузилмасига сармоя киритмоқда. 

Хитойнинг яшил тараққиёт фалсафаси минтақада тобора оммалашмоқда. Хитой томонидан қурилган Наманган шаҳридаги 100 МВт қувватли қуёш электр станцияси ҳозирда самарали ишламоқда. Қозоғистонда Хитой томонидан қўллаб-қувватланган шамол ва гидролойиҳалар минглаб уйларни қувватлантириб, барқарор энергия моделига ўтишга ёрдам бермоқда. Ушбу ташаббуслар глобал иқлим мақсадларига мос келади, шунингдек, узоқ муддатли инфратузилма харажатларини камайтиради.

Алоқаларда фақат инфратузилманинг ўзи етарли эмас, сиёсатни мувофиқлаштириш ва институционал рамкалар ҳам бирдек аҳамиятга эга. 2024 йилда Хитой-Марказий Осиё котибиятининг ишга туширилиши ва 10 дан ортиқ вазирлик даражасидаги мулоқот механизмларининг яратилиши муҳим мувофиқлаштириш платформаларини таъминлайди. 

Масалан, божхонани уйғунлаштириш, соддалаштирилган чегара тартиб-қоидалари ва бирлаштирилган логистика стандартлари ушбу каналлар орқали ишлаб чиқилмоқда. Ушбу саъй-ҳаракатлар Евросиёнинг ўзига хос муаммоларига мослаштирилган Европа Иттифоқи услубидаги ўзаро боғлиқликни акс эттиради. Инфратузилма фақат товарлар ҳаракатини таъминламайди. У маданий алмашинув ва туризмни кучайтиради. 

Ўзбекистон, Қозоғистон ва Хитой ўртасида имзоланган ўзаро визасиз келишувлар аллақачон туризмнинг гуллаб-яшнашига сабаб бўлди. Сиан-Олмаота маданий поездининг ишга туширилиши транспорт соҳаси мамлакатлар ўртасидаги чуқур ўзаро тушунишни қандай рағбатлантириши мумкинлигини кўрсатиб беради.

У.Қурбонов тайёрлади, ЎзА