Арманистон ва Озарбайжон ўртасида АҚШ воситачилигида имзоланган янги тинчлик битими нафақат Кавказ минтақасидаги мураккаб геосиёсий мувозанат, балки Эроннинг стратегик манфаатини ҳам жиддий синов остига қўймоқда, дейилган DW хабарида.
Президент Илҳом Алиев ва Бош вазир Никол Пашинян Америка етакчиси иштирокида “Трамп йўли” деб номланган стратегик транзит йўлагини ҳам ўз ичига олган битимни тасдиқлади. Ҳужжатда, жумладан, Озарбайжон билан ушбу мамлакатнинг Нахчивон эксклавини Арманистон ҳудуди орқали боғлайдиган 43 километрлик махсус йўлак қурилиши ҳам назарда тутилган. Бу йўлдан АҚШ 99 йил давомида эксклюзив фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади.
Қўшма Штатлар “халқаро тинчлик ва фаровонлик йўли” деб атаётган мазкур лойиҳага нисбатан Теҳрон томонидан жиддий эътироз билдирилмоқда. Эрон ташқи ишлар вазири 11 август куни “Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги ҳар қандай тинчлик келишувини олқишлаймиз”, дея расмий баёнот берди. Шунга қарамай, Ислом Республикаси сиёсий доираларида бу воқеа ортида жиддий минтақавий хавф яширингани ҳақидаги кескин фикрлар ҳам янграяпти. Эрон Олий Раҳбари Оятуллоҳ Али Ҳумонаийнинг маслаҳатчиси Али Акбар Вилоятий бу йўлакни “Эрон манфаатига таҳдид” сифатида баҳоларкан, “Теҳрон ҳеч қачон бундай лойиҳа амалга ошишига йўл қўймайди”, дея баёнот берди.
Президент Масъуд Пезешкиён Пашинян билан телефон мулоқотида тинчлик режаси Эрон манфаатига ҳам мос келишини таъкидлаган. Бинобарин, Теҳрондан келаётган маълумотга кўра, ушбу янги йўлак Эроннинг нафақат минтақадаги геосиёсий таъсирини, балки Европа ва Кавказ йўналишидаги транзит ҳаракатини ҳам чеклайди. Қолаверса, Озарбайжон гази ва нефти экспорти масаласида Туркия ва Европа билан тўғридан-тўғри алоқа ўрнатилиши мамлакат учун стратегик йўқотиш ҳисобланади.
Эроннинг Озарбайжондаги собиқ элчиси Афшар Сулаймоний DW нашрига берган баёнотида шундай деган:
– Бу шунчаки транзит йўлаги эмас, балки Россия ва Ғарб ўртасидаги таъсир учун курашнинг бир қисми, дейиш мумкин. АҚШ Украина билан уруш оқибатида юзага келган вазиятдан фойдаланиб, Россиянинг Кавказдаги таъсирини камайтирмоқчи.
Вашингтондаги Жоржтаун университети эксперти Ширин Хантер ҳам шу фикрни қўллаб-қувватаган:
– Россия Кавказда аввалги мавқеини тиклай олмаслиги мумкин. Эрон эса Россияга яқин бўлгани учун вазият таъсирига тушяпти. “Трамп йўли” – АҚШ ўтган аср 90-йилларидан бери амалга ошириб келаётган стратегиянинг мантиқий давоми. Трамп ўша жараённи жадаллаштирди. У орага тушиб, икки давлатни муросага келтиргани дипломатия ютуғи сифатида Эроннинг геосиёсий чекланишини янада кучайтириши мумкин.
Эрон ҳозир ташқи ва ички мураккаб инқирозга дуч келган. Минтақада Исроил билан кескин зиддият, қўшнилар билан совуқ муносабат, ички сиёсий қатағон ва аҳоли орасидаги иқтисодий норозилик ҳукумат мавқеини издан чиқармоқда. Арманистон билан муносабат яхши, бироқ Озарбайжон ҳақида бундай деб бўлмайди. Эрон бўйича мутахассис, Лейпциг университети ўқитувчиси Ризо Толибийнинг фикрига эътибор қаратамиз:
– Теҳрон Арманистон билан яқинлашиб, Исроилнинг Озарбайжондаги таъсирини чеклашга уринди, лекин натижа аксинча чиқди: Боку ва Тель-Авив алоқалари янада мустаҳкамланди.
Эронда яшовчи озарбойжонлар сонини айтиш қийин, чунки расмий статистикада мамлакатнинг этник таркиби бўйича аниқ маълумот йўқ. Манбаларда бу рақам 15-30 миллион оралиғида келтирилади. Яъни, Ислом Республикасида истиқомат қиладиган ўртача 18 миллионга яқин озарбайжон миллатига мансуб аҳолининг аксари Ғарбий ва Шарқий Озарбайжон вилоятларида жойлашган. Бокуда эса “Катта Озарбайжон” ғоясини тарғиб қилувчи миллатчи оқимлар фаоллашган. Бу ҳолат Теҳронни ички барқарорлик нуқтаи назаридан хавотирга солмоқда.
Дарвоқе, Президент Пезешкиённинг ўзи ҳам этник жиҳатдан ярим курд, ярим озарбайжон. У апрель ойида Бокуга ташриф буюриб, Алиев билан озар тилида мулоқот қилгани сиёсий рамз сифатида қабул қилинди.
Хантер айни аломатлар Эронда ташқи сиёсатни қайта кўриб чиқиш зарурати кун тартибига чиқаётганига урғу берган:
– Эрон янги геосиёсий воқеликка мослашиши, АҚШ билан муаммони очиқ муҳокама қилишга тайёр туриши керак.
Масалага бундай ёндашув эса Ислом Республикаси 1979 йилдан буён юритаётган, Америка ва Исроилга қарши қаратилган кескин қарашга зид келиши мумкин.
<iframe width="650" height="420" src="https://www.youtube.com/embed/rzzEhz3o_ms" title="Eron nima uchun “Tramp yo`li” tashabbusidan norozi? " frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" referrerpolicy="strict-origin-when-cross-origin" allowfullscreen></iframe>Кенжа Бекжонов, Улуғбек Тўхтаев, ЎзА