1 декабрь – ОИТСга қарши курашиш куни

Дунёда инсоннинг саломатлигига салбий таъсир кўрсатадиган турли хил касалликлар бор. Аммо шундай дардлар борки, унинг номи касаллик келтирадиган зарардан оғирроқ, азоблироқ. Бу дард билан чалинган инсонлар қайсидир маънода жамиятдан узилиб қолгандай, ўзларини ёлғиз қолгандай ҳис қилади. Одамлар бу касаллик билан чалинган беморлардан ўзларини олиб қочади, раҳм-шафқат кўзлари билан боқади ва қайсидир маънода улардан нафратланади. Бу қайси касаллик, деб ўйлаяпсизми? Бу ОИВ ва ОИТС.

Бутун жаҳонда миллионлаб инсонларнинг умрига зомин бўлаётган, кўплаб оилаларнинг тинчлигини бузаётган бу касаллик билан юртимизда 30 мингдан ортиқ беморлар даволинишяпти. Шулардан 7 минг 100 тасини вояга етмаганлар ташкил қилади. Аслида биз бу касаллик ҳақида нималарни биламиз? Бу дардга чалинган беморлардан ўзимизни олиб қочишимиз қанчалик тўғри?

Бу ҳақда Республика вирусология илмий-тадқиқот институти ОИВ касалликлар илмий текшириш бўлим мудири, тиббиёт фанлар доктори Аллаберган Байжанов билан суҳбатлашдик.

– Дастлаб, ОИВ ва ОИТСнинг келиб чиқиш тарихи ҳақида тўхталиб ўтсангиз.

– Аввало, ОИВ ва ОИТС нималиги ҳақида сўз юритсак. ОИВ бу – одам иммун танқислик вирусидир. ОИТС бу – орттирилган иммунитет танқислиги синдроми, яъни ОИВ нинг симптомлар йиғиндисидан ҳосил бўлган вирус ҳисобланади. Вируснинг юқиши ОИТС ривожланишига олиб келиши мумкин. Бироқ, ОИВ юққанда ҳар доим ҳам иммунитет танқислиги синдроми ривожланавермайди. Терапиясиз ОИВ инфекцияси ривожланиши мумкин ва охир-оқибат у кўпчилик ҳолларда ОИТСга айланади.

ОИТС ҳозир Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти назоратида турган асрнинг долзарб ва глобал муаммоси ҳисобланади. ОИТС касллигига 1981 йилда америкалик олимлар томонидан кашф қилинган. 1980-1981 йилларнинг қишида Америка Қўшма Штатларининг Нью-Йорк университети шифохонасига 1972 йилда венгирялик олим Морит Капоши томонидан аниқланган Капоши саркомаси (тери саратони) ташхиси билан бир неча бемор ётқизилган. Бизга маълумки, бу касаллик бадан терисида жигарранг-қизғиш ёки кўкимтир-қизғиш тугунчаларнинг пайдо бўлиши, уларнинг яраларга айланиши ва яралар қуриш қўтир ҳосил қилиб, битиб кетиши билан кечадиган касаллик бўлиб, кўпроқ 60 ёшдан ошган қарияларда учрайди.

Беморларда касалликка қарши дори-дармонлар билан даволаш ишлари ўз вақтида олиб борилганда, улар батамом тузалиб кетадилар. Бундан ташқари Капоши саркомаси АҚШ ва Ғарбий Европа давлатларида жуда кам учрайди. Нью-Йорк университети шифохонасига тушган беморларнинг ёши эса 30 ёшлар атрофида бўлиб, аксарияти жинсий бузуқликлар содир этган инсонлар эканлиги аниқланди. Уларда Капоши саркомаси хавфли шаклга ўтиб, бир неча ой ичида ҳалокатга учрадилар.

1981 йилнинг баҳорида Лос-Анжелесдаги клиникалардан бирига ўпка тўқимасининг яллиғланиши билан кечадиган пневмосистали пневмония (зотилжам) касаллиги ташхиси қўйилган беморлар ётқизилди. Беморларни кучли тасир этадиган антибиотиклар ёрдамида даволашга қарамасдан, уларнинг барчаси ҳалок бўлди. Олимларни ташвишга солгани, бу беморларнинг организмида иммунитетнинг кескин пасайиб кетганлиги бўлди. 1986 йил май ойида Вирус таксономияси бўйича халқаро қўмита ОИТСга олиб келадиган вирус расмий равишда ОИВ (ёки инсон иммунитет танқислиги вируси) деб аталиши ҳақида қарор қабул қилган баёнот чиқарди.

– ОИВнинг дастлабки белгилари қандай?

– Баъзи ОИВ билан зарарланган инсонларда касалликнинг белгилари ойлаб, ҳатто йиллаб ҳам кузатилмаслиги мумкин. 80 фоиз ҳолатда вирус билан зарарлангандан сўнг 2-6 ҳафтадан сўнг грипп билан зарарланган ҳолатдаги белгилар кузатилиши мумкин. Бу ўткир ретровирус синдроми дейилади. ОИВ бошланғич симптомлари – юқори ҳарорат, қалтираш, бўғимларда, мушакларда оғриқ, томоқ оғриғи, тунда кўп терлаш, безларнинг катталашуви, танада қизил рангли тошмалар, тез чарчаш, тезда вазн йўқотиш. Шуни ёдда тутиш керакки юқоридаги белгилар фақатгина ОИВ вируснинг ўзи билан эмас, балки иккиламчи вируслар билан зарарланган кейин юзага келади.
Кўп ҳолларда ОИВ билан зарарланган инсонларда биринчи зарарланиш белгисидан сўнг кўп йиллар давомида ҳеч қандай белгилар кузатилмаслиги мумкин. Бу вақт оралиғида вирус кўпаяди ва иммун тизими ва органларни зарарлайди. Агар ОИВ вирусини вирусга қарши дори воситаларни қўлланмаса, организм иммун тизими ўртача 10 йил фаолият кўрсатиши аниқланган. ОИВ билан зарарланган инсонда ҳеч қандай белгилар юзага чиқмайди, ўзини яхши ҳис қилади, соғлиғидан шикоят қилмайди.

Антиретровирус препаратларини ҳар куни қабул қиладиган инсонларда вируснинг кўпайиши бутунлай тўхташи мумкин. Антиретровирус препаратлари иммун тизимига доим зарарли таъсир кўрсатиб келади. Агар инсон даволанмаса, ОИВ иммун тизимининг инфекцияларга қарши кураш қобилиятини бутунлай тўхтатади. Инсон жиддий касалликларга учрайди. Бу босқич ОИТС ҳолатидир. Бу касалликнинг симптомлари – кўз олди хиралашиши, доимий ич кетиши, қуруқ йўтал, ҳароратнинг ҳафта давомида 37 даражадан юқори бўлиши, тунги вақтда кўп терлаш, доимий чарчоқ, нафас қисиши, безлар катталашуви, тезда вазн йўқотилиши, оғиз бўшлиғида ва тилда оқ доғлар.

– Касалликнинг юқиш усуллари ва бугунги кунда қай усулда касаллик фаолроқ юқмоқда?

– Бу касалликларнинг юқиш йўли учта бўлиб, биринчиси жинсий алоқа – бу йўл билан зарарланган жинсий суюқликлар (ректал, генитал ва оғизнинг шиллиқ қават) натижасида юқади. Бу ҳолат жинсий алоқа пайтида ҳимоя воситаларидан фойдаланилмаганда, атипик жинсий алоқа бўлганда, ёки ишлатиладиган ашёлар орқали содир бўлиши мумкин. Иккинчиси, онадан болага – ОИВ билан зарарланган аёли фарзандига ОИВ вируси билан туғруқ давомида, ҳомиладорликда, кўкрак сути билан озиқлантириш пайтида юқтириши мумкин. Учинчиси, қон орқали – бу йўл орқали юқиш ривожланган мамлакатларда қон қуйиш жараёнида кўпроқ содир бўлади. Бу ҳолатда томир ичига юбориладиган наркотик шприцларини ўзгартирмасдан ёки зарарланган шприцлар орқали юборилганда зарарланиш кузатилади.

Бугунги кунда ОИВ инфекцияси юқиш йўли бўйича биринчи ўринда жинсий йўл 69, 8 фоиз, парентерал 20,5 фоиз ва номаълум юқиш йўл 10 фоиз   ташкил этмоқда.

Шуни ёдда тутиш керакки, ушбу касаллик қўл бериб кўришганда, қучоқлашганда, кундалик ўпишлар, акса уриш, тери билан алоқа, сочиқларни бирга ишлатиш, рўзғор ва ошхона буюмларидан, умумий телефондан фойдаланганда, ҳашоротлар чаққанда, бассейн, ҳаммом, ҳожатхонадан умумий фойдаланилганда, кийим кечак ва кўрпа-тўшакдан        фойдаланганда юқмайди.

– ОИВ ва ОИТСни даволаш усуллари ҳақида ҳам тўхталсангиз.

– Ҳозирги кунда ОИВ ёки ОИТСга тўлиқ даво йўқ, лекин бугунги кунда ОИВ инфекциясини юқтириб олган одамнинг умрини соғлом одамнинг умричалик чўзиш мумкин. Бугунги кунда ОИВни даволаш антиретровирус (АРВ) дорилар билан амалга оширилади. Даволашнинг асосий мақсади инсон қонида вирус зарраларини камайтириш, иммунитетни мустаҳкамлаш ва ОИТСни сақлашдир. Энг асосийси, антиретровирусга содиқ бўлиш керак. Дорини шифокор айтган ўз вақтида ичиш лозим. Шундагина касалликка қарши самараси бўлади.

ОИВ антиретровирусга даволашнинг эрта бошланиши муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу орқали инсон ҳаёти давомийлигини узайтириш мумкин. Ҳозирги кундаги ОИВ вируси билан зарарланган одамларга фақатгина улардаги вируснинг кўпайишини тўхтатиш орқали ёрдам бериш мумкин. Агар инсон вирус билан охирги 72 соат мобайнида зарарланган бўлса, вирусга қарши препаратлар вирусни кўпайишини тўхтатиши мумкин. Бу даволаш курси 4 ҳафта мобайнида ўтказилиши шарт. Даволашда ОИВ кузатувлари давом эттирилади.

– Хасталанган аёлдан соғлом фарзанд дунёга келиши мумкинми?

– Сўнгги статистик маълумотларга кўра, Ўзбекистон Республикасида ОИВ билан хасталанган ҳомиладорларнинг 98,8 фоизи соғлом наслни дунёга келтирмоқда. Буни қарангки, вирус жинсий суюқликнинг ҳужайрасида эмас, суюқ қисми таркибидан ўрин олган. Яъни тухум ва уруғ ҳужайралар тоза бўлади. Уруғланган ҳужайра эса йўлдош (стирилланган ҳимоя қобиғи)нинг ичида ривожланади ва вирусга чалинмайди. Натижада, бола ОИВ билан хасталанмай туғилади. Бундан ташқари, юртимизда йўлга қўйилган АРВ профилактикаси ҳомиладор аёлда хасталикни эрта аниқлаш ва зарур чораларни кўриш соғлом фарзандни дунёга келтиришда яхши самара бермоқда.

– Бу касалликка чалинган беморларга қандай чекловлар қўйилади?

– Бу касалликка чалинган беморларга тулиқ чекловлар йўқ. Бундай инсонлар ўзларини чекланган, ажратилган ва рад этилган тарзда ҳисобламасликлари лозим. Яхши овқатланиши ва яхши нарсаларга интилишлари зарур. Улардан талаб этиладигани гигиеник қоидаларга риоя қилишлари зарур. Буларга тиш чоткаси, соқол ускуналарини, тирноқ олиш ускуналарини алоҳида қилиш ва жинсий алоқада эҳтиёт чораларини қилишлари шарт.

Одатда ОИВ вируси билан хасталанган кишиларга оғир жисмоний ҳаракатлар тавсия этилмайди. Чунки организм қанча чарчаса, иммунитет шунча тушиб кетади. Шу жумладан, мураккаб спорт турлари билан шуғулланиш организмга зўриқиш бериб, иммунитетни сустлаштиради. ОИВ билан ҳасталанган беморлар енгил бадантарбия, енгил меҳнат турлари билан шуғулланишлари мумкин. Очиқ ҳавода сайр қилиш, ўзлари учун қизиқарли иш билан машғул бўлиш имунитетни кўтаради.

Касалликдан қўрқиш эмас, ундан ҳимояланиш лозим. Бу дард билан  курашаётган беморлардан ўзимизни олиб қочишимиз эмас, балки уларга ҳамдард бўлиб, меҳр беришимиз керак. Бу касаллик ҳақида яшириш эмас, балки ҳалқимизга, ўсиб келаётган ёш авлодга касаллик, юқиш йўллари, ҳимояланиш усуллари ҳақида кенгроқ маълумот бериш лозим. Шундагина касалликнинг олдини олиб, юқиш йўлини камайтирган бўламиз.

 

ЎзА мухбири Файзулло Яҳёев суҳбатлашди.