Инсоният шу пайтга қадар бир неча бор пандемияларни бошидан ўтказган.

Ўша даврда давоси бўлмаган юқумли касалликлар жуда кўплаб одамларнинг қирилиб кетишига сабаб бўлган.

14 асрда Чума пандемияси даҳшатли тус олиб, 30 миллиондан ортиқ одамнинг умрига зомин бўлди. 1894-1904 йилларда ушбу касаллик Хитой ва Индонезияда 6 миллиондан зиёд инсоннинг ҳаётдан кўз юмишига сабаб бўлди.

1870 йилда эса Қора чечак номини олган пандемия бошланиб, уч йилдан ортиқ вақт мобайнида Бельгия, Нидерландия, Англия, Австрия мамлакатларида 300-500 миллион аҳолининг ёстиғини қуритди.

Ҳозирги вақтга келиб оддий касалликка айланиб улгурган, организмимиз учун ёт бўлмай қолган Грипп касаллиги ҳам бир вақтлар инсоният тўқнаш келган офатлардан эди. Биласизми, 1918-1958 йиллар оралиғида Испанияда 100 миллион, Гонконгда 1 миллион, Осиёда эса 70 минг одам айнан Грипп билан оғриб, вафот этган.

Пандемиянинг энг даҳшатлиси 1816 йилда бошланади. Бу миллионлаб одамларнинг қирилиб кетишига сабаб бўлган ўта юқумли касаллик Вабо эди. Ачинарлиси, инсоният мазкур ўлат-пандемия билан етти марта тўқнаш келади ва касаллик сабаб 1923 йилгача ер аҳолисинг 140 миллиондан ортиғи ҳаётдан кўз юмади.

Абу Али ибн Синонинг “Тиб қонунлари” китобида ҳам айнан ўлатлар билан боғлиқ иситмалар ҳақида сўз юритилган. Вабо юқтирган инсонлар, ўлат тарқалган қишлоқлар ҳақида кўплаб бидиий фильмлар яратилганки, томошабин пандемиянинг нечоғлик даҳшатли ва ваҳимали ҳолат эканини ҳис қилмаслиги мумкин эмас. Кинотасмалардаги бутун бир қишлоқ ёки овулнинг ёқиб юборилиши, одамларнинг тириклайин ёниши, уларнинг бир-биридан қочиши, ҳатто ота-онанинг ўз жигаридан ёки фарзанднинг ота-онасидан юз ўгириши каби ҳолатлар қалбларни ларзага солмай қўймайди.

Мутахассисларнинг тушунтиришича, Вабонинг қўзғатувчиси баццилло бўлиб, асосан оғиздан киради. Ошқозон-ичак системасини зарарлаб, ич кетишини кучайтиради ва одам сувсизлик, тана қуришидан вафот этади.

– Бу касаллик учраган пайтлар қон томирига физиологик суюқлик қуйиб даволашнинг иложи бўлмаган, – дейди Тиббиёт фанлари доктори Жуманазар Бекназаров. – Бемор қанча суюқлик ичмасин, у қонга сўрилмай ташқарига чиқиб кетаверган. Натижада, қон қуюқлашиб ҳаётий муҳим аъзоларни кислород билан таъминлай олмай қолгани сабабли ўлим содир бўлган. Бу касаллик қўлдан, аниқроқ айтадиган бўлсак, ювилмаган қўлдан юқади. Аҳамият берган бўлсангиз, бундай касалликлар Европа мамлакатларида кўпроқ тарқалган. Чунки, у ерда гигиенага риоя қилиш жуда паст даражада бўлган.

Коронавирус хавфи ҳамон мавжуд

Буни қарангки, инсоният замон тараққий этган, илм-фан ривожланган, одамларнинг тиббий маданияти ошган бир даврда ҳам пандемияга дуч келди. Илк бор 2019 йилнинг декабрь ойида Хитойнинг Ухань шаҳрида қайд этилган мазкур Коронавирус касаллиги 21 аср одамларини шошириб қўйди. Кўз олдимизда касаллик дунё бўйлаб тарқалиб борди. Минглаб, миллионлаб одамларнинг бевақт ўлимига сабаб бўлди. Кўплаб юртдошларимизни ҳам мазкур вирус орамиздан олиб кетди. Авваллари пандемия нималигини асарлар, кинолар, китоблар орқали билган бўлсак, 2020 йилда барчамиз айнан пандемияни бошдан кечирдик, унинг даҳшати ва ваҳимасини ҳис қилдик, анча вақт карантин шароитида яшадик. Ҳатто кунлаб, ойлаб кўчага чиқмаган пайтларимиз бўлди.

Демак, инсоният ҳар қандай даврда турли хил юқумли касалликларга дучор бўлиши, касаллик кенг авж олиб, халқаро даражада пандемияга айланиб кетиши эҳтимоли йўқ эмас. Буни ўз ҳаётимиз мисолида кўрдик. Энг қизиқ жиҳати шуки, вируслар ҳам тирик мавжудот, улар ҳам мутацияларга учрайди. Яъни хусусиятини ўзгартиради, такомиллашиб, чидамлилигини ошириб боради.

Айни пайтга келиб, коронавирусдан чўчимай қўйдик. Даволаш имкони борлигини, ҳимояланиш йўлларини билиб олдик. Аксариятимиз уни Грипп юқтиргандек, енгил ўтказяпмиз. Бироқ сўнгги кунларда дунёда касалликнинг яна ўсиш тенденцияси кузатилаётгани ҳақидаги хабарлар ҳали ҳам саломатлигимизга таҳдид мавжудлигидан далолат.

Чин чечакка қарши вакцина Маймун чечагидан ҳам ҳимоялайди

Буни қарангки, коронавирус хавфи буткул бартараф этилмаси инсоният олдида яна бир касаллик – Маймун чечаги пайдо бўлди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра, касаллик ҳозиргача 14 та давлатда қайд этилган. Хусусан, инфекцияни юқтирганлар сони 90 нафардан ошгани айтиляпти. Қолаверса, қарийб 30 киши касалликка чалинганликда гумон қилинмоқда.

– Маймун чечаги биз учун янгилик ёки сирли касаллик эмас, – дейди Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги хизмати бошлиғи ўринбосари, тиббиёт фанлари доктори, профессор Нурмат Отабеков. – Биз у ҳақда эшитганимизга салкам 70 йил бўлди. Бу касалликнинг вируси дастлаб 1958 йил Конго Демократик Республикасида аниқланган. 1970 йилда одамларда ҳам ушбу касаллик учраши ҳақида, яъни одамларга юқиши мумкинлиги тўғрисида маълумотлар пайдо бўлган. Маймун чечаги касаллигининг икки хил: Ғарбий Африка ҳамда Марказий Африка вируси бор. Мана шу вирусларнинг кейинги пайтлар Европа давлатларида, Америка Қўшма Штатларида, Канада давлатида қайд этилаётгани ҳақида эшитяпмиз. Лекин сиз билан бизнинг битта ютуғимиз бор. Кимки, 1980 йилгача туғилган бўлса, уларнинг ҳаммаси Чин чечакка қарши эмланган. Демак, Чин чечакка қарши эмланган аҳолида мавжуд бўлган иммунитет Маймун чечагига қарши тўлиқ ишлайди.

Мутахассиснинг сўзларига кўра, айни пайтга келиб, унинг титри бирмунча камайган бўлиши мумкин. Қувонарлиси, 1980 йилдан кейин туғилганлар тўлиқ касаллик йўқ ҳудудда, касаллик бартараф бўлган даврда дунёга келган.

Кузатувларга кўра, айнан Маймун чечагига қарши эмлаш препаратлари мавжуд бўлмаса-да, бир қатор мамлакатлар оддий чечакка қарши вакциналар орқали бунинг олдини олишга ҳаракат қилмоқда. Чунки, икки вирус бир-бирига ўхшаш ва шу туфайли бундай вакциналар Маймун чечагининг олдини олишда тахминан 85 фоизга самара бериши кутиляпти.

– Дарҳақиқат, мабодо эпидемик вазият мураккаблашгудек бўлса, ўша Чин чечакка қарши вакцинани қўллаш орқали Маймун чечагидан ҳимояланиш мумкин, – дейди Нурмат Отабеков.

Мамлакатимизга Маймун чечагининг кириб келиш эҳтимоли йўқ эмас!

Мамлакатимизга касалликнинг кириб келиш эҳтимолига келадиган бўлсак, мутасадди урғулаганидек, республикамиз очиқ: дуёнинг исталган бурчагидан кимдир келиши мумкин.

– Дунё ҳамжамиятидаги аҳолининг ҳаракатларида чегара йўқлиги, қолаверса, аҳоли миграцияси билан боғлиқ ҳолатлар нуқтаи назаридан ҳам эҳтимолни ҳеч қачон инкор қилмаймиз, – дейди Нурмат Отабеков. – Ўзбекистонда ҳозирга қадар Маймун чечаги қайд этилгани йўқ. Айни пайтда ЖССТ тавсияларидан келиб чиқиб, бу инфекциянинг юртимизга кириб келмаслиги учун зарур чоралар кўриляпти, касалликка қарши ишлатиладиган диагностикумларни тайёрлаб қўйиш бўйича ишлар амалга ошириляпти.

Ўзбекиситон Республикаси чегара ҳудудларини кесиб ўтиш жойидаги санитария-назорат пунктлари, қолаверса, профилактик тиббиёт ва соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимидаги бирламчи тиббий санитария тизими касаллик кириб келган тақдирда ҳам уни кенг кўламда тарқалиб кетмаслигига йўл қўймасликка тайёр ҳолатда турибди.

– Хорижий юртга бориб келган, касаллик белгилари бор шахсларни эпидемиологик сўраб-суриштириш натижасида касалликка чалинганлар билан мулоқотда бўлганлигига аниқлик киритиш орқали Маймун чечагига шубҳа қилишимиз мумкин, – дейди Нурмат Отабеков. – Касалликнинг тезда намоён бўладиган клиник белгилари бор: тана ҳароратининг кескин ошишиши, балғамсиз йўталнинг пайдо бўлиши, терида тошма пайдо бўлиши. Касаллик мулоқот ва жароҳатланган тери ҳамда шиллиқ қаватлар орқали юқиши мумкин. Кўнгилни хотиржам қиладиган энг асосий жиҳат шуки, касалликни тўлиқ даволаш мумкин.

Шу ўринда биз соҳа ходимларидан ҳам аҳолига асосланган, тўғри маълумотларни етказиш талаб этилади. Ҳар хил ёлғон, уйдирма, фейк хабарларнинг тарқалиб кетмаслигига йўл қўймаслик, аҳолини ортиқча саросимага солмаслик муҳим. Асосийси, мутахассислар ўзларининг тавсия ва маслаҳатлари билан тез-тез оммавий ахборот воситалари орқали чиқишлар қилиши мақсадга мувофиқ.

Профилактик тиббиётни кучайтириш муҳим ва долзарб масала

Хулоса ўрнида айтиш керакки, соғлом турмуш тарзига риоя қилувчи, соғлом овқатланувчи, организми соғлом-бақувват, иммунитети мустаҳкам, чиниққан, гигиена қоидаларига риоя қиладиган, тиббий маданияти юқори инсонларгина турли хил касалликларга дош бера олади ва узоқ умр кечиради. Яқиндагина бошимиздан кечирган пандемия давридаги ҳолатлар фикримизнинг тасдиғидир. Шундай экан, соҳа ходимлари олдида профилактик тиббиётга эътиборни кучайтиришдек муҳим ва долзарб масала турибди.

Моҳигул Қосимова, ЎзА