Мамлакатимизда нефть саноати билан боғлиқ дастлабки жараёнлар 1885 йилдан бошланган. Ўша даврда Фарғона вилоятидаги “Чимён” қишлоғи яқинидаги иккита қудуқдан нефть қазиб олинган.

Қарор ва ижро

Президентимиз Шавкат Мирзиёев нефть-газ саноати ривожини тизимли ташкил этиш ва такомиллаштириш борасида муҳим устувор вазифаларни белгилаб берган. Шу талаблардан келиб чиқиб, юртимизда нефть ва газ саноатини ривожлантириш учун хорижий инвестицияларни жалб қилишга алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 7 февралдаги "Фарғона нефтни қайта ишлаш заводини модернизация қилиш ва реконструкция қилиш тўғрисида"ги қарори билан завод Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи "Жиззах Петролеум" МЧЖ ишончли бошқарувига ўтказилгани ҳам бунга яққол мисолдир.

Мамлакатимизда ҳар йили сентябрь ойининг биринчи якшанбаси – Нефть ва газ саноати ходимлари куни сифатида кенг нишонланади. Ушбу касб байрами муносабати билан Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи директори Ҳабиб ЛАТИПОВ билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори ижросини таъминлаш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар ҳақида суҳбатлашдик.

Аввало, соҳа тарихи ҳақида қисқача тўхталсам. Чунки нефть қазиб олиш ва уни қайта ишлаш ҳам бевосита шу ҳудуд билан боғлиқдир. Мамлакатимизда нефть саноати билан боғлиқ дастлабки жараёнлар 1885 йилдан бошланган. Ўша даврда Фарғона вилоятидаги “Чимён” қишлоғи яқинидаги иккита қудуқдан нефть қазиб олинган. Ўтган асрнинг биринчи йилларида жиддий изланишлар олиб борилди ва 1906 йилда Олтиариқ минтақасида даврий таъсир кўрсатадиган битта икки кубик бирликдан иборат биринчи нефтни қайта ишлаш заводи қурилди. Ўша пайтда ишлаб чиқаришнинг асосий маҳсулотлари ёритиш керосини ва иситиш мойлари эди. Бир неча ўн йиллар давомида ушбу заводда технологик ва ишлаб чиқариш жараёнлари такомиллаштирилиб, 1958 йилда Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи ишга туширилди ва “Олтиариқ ёқилғи ишлаб чиқариш” корхонаси унинг таркибига киритилди.

Ўтган даврларда тўпланган шундай тажриба сабаб бугун “Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи”га Марказий Осиёдаги ёқилғи ва мой йўналишидаги энг йирик нефтни қайта ишлаш заводига айланишига имкон берди. Шу билан бирга, охирги маротаба 2000 йилда Япониянинг «Мitsui» ва «TOYO Engineering» компаниялари билан биргаликда юқори сифатли нефть маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш мақсадида Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи реконструкция қилинган.

Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг нефть-газ соҳасини ривожлантиришга қаратаётган алоҳида эътибори мамлакатимиз энергетика мустақиллиги билан бир қаторда иқтисодиётимиз ва фуқароларимиз фаровонлигини таъминлаш йўлидаги муҳим қадамдир.

Вазирлар Маҳкамасининг мазкур қарори Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи фаолияти учун муҳим бўлиб, унда заводни "Jizzakh Petroleum" масъулияти чекланган жамиятининг ишончли бошқарувига ўтказиш йўли билан модернизация қилиш ва реконструкция қилиш вазифалари белгилаб берилган.

Заводда амалга ошириладиган модернизация ва реконструкция ишларининг аҳамияти нималардан иборат?

Лойиҳа ҳар жиҳатдан фойдали ва аҳамиятли. Унга кўра, заводда қайта қуриш ва модернизация ишлари 3 йил давом этади. Бунинг натижасида Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи “AI-92” ва ундан юқори двигателли бензин ҳамда “Euro-5” экологик стандартидаги дизель ёқилғисини ишлаб чиқариш имкониятига эга бўлади. Заводнинг келажакдаги конфигурацияси таркибига гидрокрекинг комплекси, шу жумладан, модернизация қилинган ёқилғи ва мой агрегатларини ташкил этади. Бу эса нефтни қайта ишлаш жараёнининг чуқурлик даражасини 92 фоизгача оширади ва юқори қўшилган қийматга эга бўлган нефть маҳсулотларининг ҳосилдорлигини оширишга хизмат қилади. Авиация ва дизель ёқилғиси, шунингдек, асосий ва тижорат мойларини ишлаб чиқариш ортади. 2023 йилга келиб эса завод қувватидан фойдаланиш даражаси 2 миллион тоннага этади.

Яна бир муҳим жиҳати, модернизациянинг экологик вазиятга ижобий таъсири катта бўлади. Масалан, бугунги кунда автоуловлар атмосферага чиқараётган зарарли чиқиндилар тахминан 93 фоиздир. “Euro-5” ёқилғиси эса автомобиль чиқиндиларидаги мазкур ифлослантирувчи моддаларни сезиларли даражада камайтиради.

– Заводни модернизация қилишга "Jizzakh Petroleum" МЧЖ ажратадиган сармоя 300 миллион АҚШ долларни ташкил этиши ҳақида хабар берилган эди. Бу ҳақида ҳам тўхталиб ўтсангиз.

Ҳа, бу ҳақида аввалроқ хабар берган эдик. Лойиҳа учун инвестиция кўрсаткичи ўзгармаган ва у жадвалга мувофиқ давом эттирилмоқда.

– Сиз кўп йиллар Москвада халқаро нефть конларига хизмат кўрсатувчи компанияда фаолият юритгансиз. Бугун заводда бошланган ишларда компанияда орттирган тажриба албатта қўл келади. Айтингчи, лойиҳа ижросида хорижлик мутахассислар ҳам жалб қилинадими?

– Аслида, мен ўн уч йил давомида Москвада "ERIELL” Нефтегазсервиc масъулияти чекланган жамиятида ишладим, у ўз паркида 120 дан 450 тоннагача юк кўтариш қувватига эга 45 бурғилаш ускунасига эга эди. Асосий мижозлар – “Газпромнефть”, “Роснефть”, “НОВАТEК”, “Лукойл” каби йирик компаниялардир. 2015 йил охиригача ушбу компаниянинг бош директори бўлиб ишлаб, 2020 йил баҳоригача маслаҳатчи лавозимида ушбу бизнесни Жанубий Америка, Яқин Шарқ ва Шимолий Африкада ривожлантириш ишлари билан машғул бўлдим.

Шу тариқа, 2020 йил баҳорида “Jizzakh Petroleum” МЧЖ раҳбариятидан тушган, Фарғона нефтни қайта ишлаш заводига раҳбарлик қилиш тўғрисида таклифни иккиланмасдан қабул қилдим. Чунки катта халқаро холдингда ишлаган вақтимда тўпланган билим ва тажрибаларим, шунингдек, бошқа хорижий мамлакатлар вакиллари билан мулоқот қилишда олинган кўникмалардан фойдаланиш ҳамда мамлакатимиз иқтисодиётининг ривожида ўз ҳиссамни қўшиш имкониятига эга бўлганимдан жуда хурсанд бўлдим.

Дарҳақиқат, лойиҳани амалга оширишда хорижий мутахассислар доимий равишда ҳам, модернизация даврида ҳам жалб қилинади. Шундай қилиб, яқин кунларда бир қатор Россия ва Украинадаги нефтни қайта ишлаш заводларида бошқарув ва модернизация қилиш бўйича катта тажрибага эга бўлган Алексей Владимирович Мыльцин доимий ишлашга заводнинг биринчи ўринбосари – техник директори сифатида қабул қилинди. Бундан ташқари, лойиҳага маҳаллий билан бир қаторда Буюк Британия, Франция ва италиялик мутахассислар жалб қилинган.

– Заводни сифат жиҳатидан янги босқичига олиб чиқиш учун ҳозир қандай ишлар амалга оширилмоқда?

– Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи жуда бой тарих ва анъаналарга эга бўлган минтақадаги ёқилғи-мойлаш материалларини ишлаб чиқариш бўйича етакчи корхоналардан бири. Айни пайтда заводда 7 минг нафарга яқин ишчи-ходим ишлайди. Уларнинг аксарияти сулола давомчиларидир. Завод Наманган, Фарғона ва Тошкент вилоятларини қамраб олади, у ерда ишлаб чиқариш қувватлари жойлашган.

Заводда олиб борилаётган ташкилий ва технологик ўзгаришлар унинг фаолиятининг барча соҳаларига таъсир қилади.

Заводда мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини реконструкция қилиш ва янги қурилиш ишлари ҳамда замонавий рақамли технологиялар жорий этилмоқда. Корхонада лойиҳалаштириш, асбоб-ускуналар ва материалларни харид қилиш, юқори контцентрланган водород ишлаб чиқариш учун янги мосламалар ва жараёнларни қуриш ва ишга тушириш, енгил нафта изомеризатсияси ва вакумли дистиллатларнинг гидрокрекинги бўйича ишлар комплексига босқичма-босқич старт берилди.

Бугунги кунга қадар технологик оқим диаграммаси (PFD), материаллар ва иссиқлик баланслари, шунингдек, лицензияли қурилмаларнинг дастлабки бош режаси ишлаб чиқилган. Бундан ташқари, техник-иқтисодий асос ва “ЭИС” лойиҳасини ишлаб чиқиш бўйича ишлар бошланди, топографик тадқиқотлар якунланди ва Фарғона нефтни қайта ишлаш заводининг барча қурилиш майдончаларида дала экспериментал ишлари давом этмоқда. Лойиҳани амалга оширишда "UzLiTi-Engineering" ва "O’zGASHKLITI", "Axens", "Amec Foster Wheeler" ва "Argus Media" маҳаллий ва хорижий компания ҳамда корхоналар иштирок этмоқда.

Техник модернизациялаш билан бир қаторда корхона рақамли бошқарув ва қарорларни қабул қилиш моделларини шакллантириш орқали энг самарали ишлаб чиқаришни яратиш вазифасини ҳам бажаради. Иш жараёнини такомиллаштириш ва меҳнат шароитларини яхшилаш манфаатларидан келиб чиққан ҳолда заводда ягона ишлаб чиқаришни бошқариш маркази, киришни бошқариш тизими (АCС) жорий этилмоқда. Эскирган компьютерлар ва бошқа офис ускуналарини, шу жумладан, телефон линияларини замонавий дастурий таъминот билан кучлироқларига алмаштириш бошланди. Шунингдек, биз меҳнат унумдорлигини ва бажарилаётган операцияларнинг барқарорлигини ошириш учун асосий ва ёрдамчи тармоқларнинг жараёнларини автоматлаштиришни амалга ошириш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратмоқдамиз.

Шу мақсадда алоҳида лойиҳа ҳам ишлаб чиқилган, оптик толали тармоқни модернизация қилишнинг схематик диаграммаси тузилиб, тегишли ускуналар харид қилинди. Ушбу лойиҳани амалга ошириш билан заводнинг ахборот тармоғидаги маълумотларни узатиш тезлиги 2 Мбит/с дан 1 Гбит/с гача кўтарилади ва ҳудудни тўлиқ қамраб олиниши таъминланади.

– Рақамли технологиялар ишлаб чиқариш жараёнида айнан қайси омилларга таъсир ўтказмоқда?

– Улар ишлаб чиқариш жараёнининг ҳар бир босқичида қўшимча самарадорликни оширишга ёрдам беради. Шундай қилиб, Фарғона нефтни қайта ишлаш заводида ягона ишлаб чиқаришни бошқариш марказининг ташкил этилиши завод бизнесини қайта ишлаш, логистика ва сотиш сегментидаги ўзгаришларнинг яна бир муҳим босқичи ҳисобланади. Қурилаётган янги тизим реал маълумотларга асосланган ягона актив сифатида бизнесни тезроқ ва самаралироқ бошқариш имконини беради. Бу эса завод самарадорлиги, хавфсизлиги ва активларининг ишончлилиги бўйича дунёнинг етакчи корхоналари даражасига кўтарилишида кўмаклашади.

Шу билан бирга, ишлаб чиқариш ва энергия харажатларини оптималлаштиришга, углеводородлар йўқотилишини камайтиришга қаратилган ишлар ҳам бошланган.

– Ҳозирда қандай натижалар мавжуд?

– "Axens" билан дизель ёқилғисини гидротехник тозалаш катализаторини ишлаб чиқариш бўйича тузилган шартнома доирасида умумий қийматининг 100 фоиз тўлови амалга оширилди. Бу бизга шу йилнинг октябрь ойи охирига қадар "Еuro-4" стандартдан кам бўлмаган дизель ёқилғисини ишлаб чиқариш имконини беради.

– Хусусий компания вакили сифатида сиз давлат корхонасидаги корпоратив маданиятдаги фарқларни ҳис этдингизми?

– Давлат корхоналари ходимларининг психологияси ва меҳнатни ташкил этиш тамойиллари тижорат тузилмалари вакилларидан фарқ қилиши ҳеч кимга сир эмас. Мен заводга келганимда, дастлаб корпоратив марказ жуда эҳтиёткорлик билан қабул қилди. Ўзгаришларни босқичма-босқич амалга ошириш кераклиги, авваламбор, жамоанинг эътиборини завод ҳолати, унинг эҳтиёжлари, харидорларнинг талабларига йўналтириш, шунингдек, корхонанинг самарали ташкилий ва бошқарув тузилишини яратиш, мулоҳазалардан фаол фойдаланиш ва янги корпоратив қоидаларни тўғридан-тўғри тарғиб қилиш зарурлиги мен учун равшан эди. Айтишим мумкинки, бу йўналишда аллақачон маълум натижаларга эришилган, аммо, ҳар доим интилиш керак бўлган жиҳатлар бор.

Бизнесни таркибий тузиш, кадрларни тўғри жойлаштириш ҳамда харажатлар ва харажатларни оптималлаштириш олдида жуда кўп ишлар турибди. Шу нуқтаи назардан, биз халқаро стандартларга жавоб берадиган ва нефтни қайта ишлашнинг мавжуд бозор тендентсияларини тушунадиган қайта ишлаш заводи ходимларини тайёрлаш ва қайта тайёрлашга алоҳида аҳамият берамиз. Шу билан бирга, биз учун кадрлар сиёсатининг асосий йўналиши бўлган кадрлар мотиватсияси ҳақида унутмаслик керак. Шуни таъкидлашни истардимки, ҳар бир ходим биз учун қадрли. Кимнидир қайта ўқитамиз, кимнидир аттестациядан сўнг унинг малакаси ва билимига қараб бошқа иш жойларига ўтказамиз. Барчани ишонтириб айтмоқчиманки, ҳеч бир ходим эътибордан четда қолмайди.

– Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи раҳбарияти томонидан қандай ижтимоий тартиблар олиб борилмоқда?

– Корхонада энг муҳим жиҳат таркибий қисмни ташкил этувчи инсонлардир. Компаниямиздаги ходимларнинг меҳнат фаолияти амалдаги қонунчиликнинг барча нормаларига жавоб беради, муносиб тақдирланади, шахсий ва касбий ривожланишига кўмак берилади.

Заводда ходимлар учун мукофот пули тўғрисида қоидалар ҳам мавжуд, амалдаги ва собиқ ишчиларга, фахрийларга, ходимларнинг фарзандларига моддий ёрдам кўрсатиш амалиёти бор.

Ходимларнинг касбий ўсиши учун барча шароитлар яратилган – завод ўзининг замонавий ўқув марказига эга, бу эса ишлаб чиқаришни тўхтатмасдан энг сўнгги таълим дастурлари ва технологияларидан фойдаланиш имкониятини беради. Одамларга ғамхўрлик қилиш ва уларнинг касбий ўсиши - биз ўзаро муносабатларни ўрнатишни истаган муҳим асосдир.

Ҳозирда ётоқхона негизида завод ишчилари ва уларнинг оилаларига хизмат кўрсатадиган Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи меҳмонхонаси ва поликлиникасини жорий йил охирида фойдаланишга топшириш учун таъмирлаш-қурилиш ишларини олиб бормоқда.

Шу билан бирга, завод ижтимоий масъулиятли корхона бўлиб, ҳар доим ўз имкониятларидан келиб чиқиб, минтақага бепул ёрдам беради. Хусусан, болалар уйларига, ногиронларга, таълим ва соғлиқни сақлаш муассасаларига хайрия ёрдамини тақдим этади ва шаҳарларни ободонлаштириш бўйича кенг кўламли ишларни амалга оширади.

– Лойиҳани амалга оширишда маҳаллий ҳокимият органлари раҳбарияти ва бўлимларидан кўмак бериляптими?

– Ушбу лойиҳанинг аҳамиятини таърифлаш қийин – бу, авваламбор, мамлакатимизнинг энергетик мустақиллиги ва хавфсизлиги масаласига қаратилган. Шу нуқтаи назардан, Фарғона вилояти ҳокими Ғаниев Шуҳрат Мадаминович вакили бўлган маҳаллий вилоят маъмурияти заводдаги модернизация ишларининг аҳамиятига алоҳида эътибор қаратмоқда, чунки бу нафақат минтақа ёки Фарғона водийси, балки бутун мамлакат иқтисодиёти миқёсидаги стратегик аҳамиятга эга лойиҳадир.

Ҳозирда заводимиз «HUMO AIR» авиакомпанияси билан тузилган шартномага биноан республикада, шу жумладан, Фарғона вилоятининг Сўх туманига доимий парвозларни амалга оширадиган енгил “АH-2” самолётлари учун зарур бўлган “B-92” авиация ёқилғисини ишлаб чиқаришни йўлга қўйди. Зеро "Ҳаво кўприги" ни яратиш ҳудуддаги 80 минг аҳолиси учун жуда муҳимдир. Бундан ташқари, Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи солиқ тўловчи ҳисобланиб – шу йилнинг биринчи ярмида бюджетга қарийб 335 миллиард сўм маблағ туширди.

Яна бир гап: биз бу иш жуда машаққатли ва оғир эканлигини биламиз, Аммо келажакка ишонч билан қараб, Марказий Осиёдаги энг катта ва юқори талабга эга завод бўлган Фарғона нефтни қайта ишлаш заводининг аввалги қувватини тиклаш йўлида меҳнат қилмоқчимиз.

– Бугунги кунда нефть саноати, саноат ва экологик хавфсизлик масалаларига катта эътибор қаратмоқда. Ушбу йўналишда заводда қандай ишлар амалга оширилмоқда?

– Фарғона нефтни қайта ишлаш заводида фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ҳар куни мураккаб ва потентциал хавфли ишлар бажарилади. Уларнинг хавфсизлигини таъминлаш биз учун энг муҳим вазифа ҳисобланади. Биз учун бошқа ютуқларга қараганда ходимларнинг хавфсизлиги, ҳаёти ва саломатлиги устувор аҳамиятга эга. Шу муносабат билан биз бахтсиз ҳодисалар, ишчилар саломатлигининг ёмонлашиш ҳолатлари, ишлаб чиқариш жароҳатлари ва турли келиб чиқиши мумкин бўлган касалликларни олдини олишга катта эътибор қаратамиз.

Заводда хавфсиз меҳнат шароитларини таъминлаш, етакчи ва хавфсиз меҳнатнинг юқори маданиятини сақлаш, атроф-муҳитни муҳофаза қилишга тўғри муносабатда бўлиш билан белгиланади.

Экологик вазиятни яхшилаш учун ер ости сувларининг нефть билан ифлосланиш ҳолатини ўрганишга қаратилган комплекс дастур ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Бу эса вазиятни маҳаллийлаштириш бўйича аниқ чораларни ишлаб чиқишга имкон беради. Бунинг учун "Hydroengeo” институти, давлат корхонаси билан ер ости сувларининг ифлосланиш даражасини ва уларнинг нефть маҳсулотлари билан тўпланиш жойларини аниқлаш мақсадида илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш тўғрисида шартнома имзоланди ва Фарғона нефтни қайта ишлаш заводининг ходимларидан иборат ишчи гуруҳ тузилди.

Нефть маҳсулотларининг ер усти иншоотларидан чиқиб кетишини олдини олиш мақсадида қувурлар босимини 1,25 фоизга кўтариш ва резервуарларнинг статистик даражасини белгилаш орқали Фарғона нефтни қайта ишлаш заводида барча резервуарлар, нефть маҳсулотлари линияларининг зичлигини синаш бўйича ишлар олиб борилди.

Заводни модернизация қилиш ва реконструктсия қилиш доирасида хомашё қайта ишлашнинг технологик схемасини 30 фоизгача эскирган ва самарасиз бўлган қурилмалар, резервуарлар ва коммуникацияларни чиқариб ташлаб, янгиларини қуриш ва ишга тушириш йўли билан оптималлаштириш кўзда тутилган. Шу билан бирга, жараёнларни кузатиш ва ёзиб олиш учун замонавий қурилмалар билан жиҳозланади, улар корхонани реконструкция қилиш тугагандан сўнг ягона автоматлаштирилган бошқарув тизимининг ажралмас қисмларига айланади. Буларнинг барчаси ишнинг ишончлилигини оширади ва инсон омилининг ишлаб чиқаришга таъсирини минималлаштиради ва атроф-муҳит хавфсизлигини таъминлайди.

– Заводни модернизация қилиш ишлари якунлангандан кейинги режалар қандай?

– Нефтни қайта ишлашнинг анъанавий жаҳон модели бу логистика харажатларини минималлаштириш учун уларни истеъмол қилиш ҳудудларида нефть маҳсулотларини ишлаб чиқаришдир.

Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи модернизация қилинганидан сўнг, талаб қилинадиган юқори сифатли ва арзон маҳсулотларнинг кенг ассортиментини ишлаб чиқарадиган завод республика ва қўшни Қирғизистон, Тожикистон ва Афғонистон ҳудудида ўз "статус"ини тиклаши керак. Шу билан бирга, импорт қилинадиган углеводородлардан мустақил равишда республикамизда нефт ва газ конденсати ишлаб чиқариш кучайтириш жараёни муҳим рол ўйнайди. Фикримча, ушбу стратегик масалани "Jizzakh Petroleum" МЧЖ муваффақиятли ҳал этмоқда.

Стратегиямизнинг асосий мақсади Ўзбекистонда давлатни ва аҳолини энергия ресурслари билан таъминлашнинг ишончли тизимини шакллантиришдан иборат.

– Касб байрами муносабати билан тилакларингиз...

– Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи жамоаси фахрийларга ва ёшларга ғамхўрлик кўрсатадиган мустаҳкам оила. Минтақанинг энергия хавфсизлиги кўп жиҳатдан корхона ходимларига боғлиқ. Мен ишчиларимизни, уларнинг оила аъзоларини ва барча юртдошларимизни Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг 29 йиллиги ва Нефть ва газ саноати ходими куни билан чин қалбимдан табриклайман. Сизларга сиҳат-саломатлик, фаровонлик ва ишларингизда улкан муваффақиятлар тилайман.

ЎзА мухбири

Насиба ЗИЁДУЛЛАЕВА

суҳбатлашди