Япония императорларининг Нара шаҳридаги қадимий хазинасида ноёб ва қимматбаҳо буюм сифатида сақланаётган бир экспонат бор. Бу – келиб чиқиши Ўрта Осиёга бориб тақалувчи қадимий уд чолғу асбобидир.
Унинг декасида икки мусиқачининг базм қуриб ўтиргани тасвирланган бўлиб, санъатшунос олимларнинг аниқлашича, мусиқачилардан бирининг қўлидаги соз айнан биз билган қўбиздир. IX–X асрларда қимматбаҳо туҳфа сифатида “Кунчиқар мамлакат”га етиб борган ушбу ёдгорлик шунчаки музей буюми эмас, балки икки минтақа ўртасидаги минг йиллик мулоқотнинг тилсиз гувоҳидир. Ушбу далил Ўзбекистон ҳудуди қадимдан нафақат ғарб, балки энг чекка шарқ цивилизациялари билан ҳам тиғиз иқтисодий ва маданий алоқада бўлганини кўрсатади.
Буюк Ипак йўлининг Сирдарё йўналиши асрлар давомида Хитой ва Корея орқали Япония қирғоқларигача туташган глобал тармоқ вазифасини ўтаган. Ҳали биринчи минг йилликнинг ўрталаридаёқ ушбу йўл орқали буддавийлик тарғиботчилари ҳаракатланган бўлса, VII асрга келиб хитойлик сайёҳ Сюань Цзяннинг Ўрта Осиё бўйлаб ўн олти йиллик саёҳати давомида битган хотиралари японлар учун ушбу минтақани кашф этишда асосий ахборот манбасига айланган. Самарқанд ва Бухоронинг тадбиркор сўғд савдогарлари Тинч океанидаги оролларга қадар етиб борганлигига Япониянинг қадимий пойтахти Нара шаҳридаги Хорюдзи ибодатхонасида сақланиб қолган сўғд тилидаги ёзувлар яққол далил бўла олади. Ҳатто IX–X асрларга келиб Японияда сўғд манзилгоҳи шакллангани ҳақидаги маълумотлар ўша давр глобаллашуви даражаси қанчалик юқори бўлганидан далолат беради.
Тарих саҳнасидаги йирик жараёнлар билан бир қаторда, инсонларнинг шахсий тақдирлари ҳам икки халқ ўртасидаги алоқаларнинг жонли кўпригига айланган. XIX – XX асрлар бўсағасида Туркистон ўлкасига келиб қолган японлар бармоқ билан санарли бўлса-да, уларнинг ҳар бири ўзига хос тарихга эга. Шулардан бири – Иосимур Таса хонимнинг қисматидир. 1899 йилда Нагасакидаги Россия консуллигида ҳужжатларини расмийлаштирган бу аёл, 1902 йилда Туркистонга етиб келади. Архив ҳужжатлари унинг кейинчалик Наманган уездининг Чуст шаҳрида яшовчи Мамажон Мирбобоев билан турмуш қургани, ислом динини қабул қилиб, Хурниса исмини олгани ҳақида гувоҳлик беради. Бу каби микротарихий воқеалар сиёсий чегаралар ва маданий тафовутларга қарамай, инсоний муносабатларнинг самимийлигини кўрсатувчи ноёб далиллардир.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Ўзбекистон ва Япония муносабатларида мутлақо янги, драматик ва айни пайтда бунёдкорлик саҳифаси очилди. 1945–1950 йилларда республика ҳудудида 23 минг нафар этник япон ҳарбий асирларининг бўлиши нафақат иқтисодиётда, балки маданий алмашинувда ҳам чуқур из қолдирди. Фарҳод ГЭСи, Тошкент тўқимачилик комбинати, Марказий телеграф каби стратегик объектлар қурилишида қатнашган японлар, айниқса, Алишер Навоий номидаги давлат академик катта театри биносини барпо этишда ўзларининг юксак меҳнат маданиятини намойиш этдилар. Театр интерьерини безаш жараёнида машҳур ганчкокор уста Тошпўлат Асрлонқулов раҳбарлигида япон асирлари миллий ўймакорлик санъатини тез ва муваффақиятли ўзлаштирдилар.
Меъмор Митхат Булатовнинг хотиралари ушбу даврдаги инсоний кечинмаларни жуда таъсирли ифодалайди. Ватани ва оиласини соғинган бир япон ҳайкалтароши гипсдан ўз оиласининг кечки овқат устидаги ҳайкалини яратади ва стол атрофида битта бўш жой қолдиради. “Мен ҳозир узоқдаман. Уйга қайтганимда бу жойни ўзим эгаллайман”, дея изоҳлайди у. Бу санъат асари тутқунликдаги инсоннинг умиди ва руҳиятини акс эттирувчи рамзга айланган эди. Асирларнинг Ўзбекистондан кетиш олдидан қовун уруғларини олиб кетиб, Японияда экишга уринишлари, кейинчалик цунами оқибатида нобуд бўлган ҳосилни қайта тиклаш учун Ўзбекистон Фанлар академиясига мактуб йўллашлари – буларнинг барчаси қалбларда қолган илиқ муносабатларнинг ифодасидир.
Бугунги кунда ҳам ушбу тарихий ришталар узилгани йўқ. Собиқ ҳарбий асир, кейинчалик профессор даражасига етишган Като Кюдзо (1922–2016) жанобларининг узоқ йиллар давомида Сурхондарёда археологик экспедицияларга бошчилик қилиши илмий ҳамкорликнинг давомийлигидан далолат беради. Япон сиёсатчиларининг Марказий Осиё ва Япония ўртасидаги “ҳайратланарли ўхшашлик” ҳақидаги эътирофлари эса шунчаки дипломатик лутф эмас, балки асрлар давомида Ипак йўли орқали шаклланган, кулолчилик нақшларидан тортиб мусиқий оҳанглар ва инсоний қадриятларгача сингиб кетган чуқур тарихий-маданий муштаракликнинг тасдиғидир.
Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА