Ҳар қайси замоннинг ўзига яраша луғат тузиш принциплари, луғатларда сўзларни ва уларга тегишли қонун-қоидаларни бериш усул ва йўллари амал қилган. Аҳамиятли ери шундаки, ўтмишда яратилган луғатлар ҳозиргилардан анча фарқ қилади.

Улар ёлғиз сўзликнинг ўзидан иборат эмас, уларда грамматик қоидалар аралаш берилади. Масалан, луғатдан жой олган муайян гуруҳ сўзлардан кейин уларнинг грамматик қоидалари, кўп ўринда эса сўзнинг талаффузи ёки морфем тузилишини бериш мақсадида унга тегишли фонетик ва морфологик қоидалар келтирилади.

 Яна бир жиҳати, ўтмишда яратилган грамматик асрларнинг кўпида биринчи бўлими луғат бўлса, кейинги бўлимлар грамматик қоидаларга бағишланган.

Маҳмуд Кошғарий (Маҳмуд ибн ал-Ҳусайин ибн Маҳаммад ал-Кошғарий)нинг «Девону луғатит турк» («Туркий сўзлар девони») асари араб тилида араб лингвистик мактаби қоидалари асосида туркий тилни ўрганиш бўйича яратилган энг дастлабки луғат ва грамматика китоблардан бири бўлиб, асар ҳижрий 469 йили (милодий 9 1076/1077 йилда) ёзиб тугалланган.

Бундан сўнг бугунги кунгача турли соҳа ва йўналишларда минглаб луғатлар, изоҳли луғатлар яратилган. Ҳатто туркий тил бўйича араб тилида яратилган луғатлар ва грамматик асарлар, туркий ёзма ёдгорликлар бўйича яратилаётган луғатлар ҳам мавжуд.

 Лекин ушбу луғатчилик луғат яратиш анъанасида бирмунча турғунлик ҳолати юзага келган эдики, бу ҳолатни кейин йиллар давомида бартараф этиш бўйича кўплаб амалий ишлар амалга оширилмоқда.

Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш Департаменти томонидан луғатлар яратилиши бўйича амалга ошираётган амалий ишлар ушбу соҳага қўшилаётган улкан ҳисса сифатида баҳолаш мумкин.

 Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат тилини ривожлантириш департаменти ташаббуси билан чоп этилган “Ijtimoiy-siyosiy terminlarning qisqacha izohli lugʼati” китобининг тақдимоти бўлиб ўтди.

 Тақдимотда уни тайёрлашда қатнашган гуруҳ вакиллари – Давлат тилини ривожлантириш департаменти ходимлари, Алишер Навоий номидаги Ўзбек тили ва адабиёти университети ва Фанлар академияси олимлари, давлат бошқарув органлари раҳбарларининг маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш, «Давлат тили тўғрисидаги»ги Қонун ҳужжатларига риоя этилишини таъминлаш масалалари бўйича Бош директор маслаҳатчилари, тилшунос ҳамда адабиётшунослар иштирок этдилар ва фикрларини билдирдилар.

 Хусусан, Давлат тилини ривожлантириш департаменти раҳбари Абдуғаффор Қирғизбоев, университет ректори Ш.Сирожиддинов, Фанлар академиясининг тил, адабиёт ва фольклор институти директори Н.Маҳмудов луғатни тайёрлаш ва унинг аҳамияти ҳақида гапирди.

“Ijtimoiy-siyosiy terminlarning qisqacha izohli lugʼati” тилшунос олим А.Мадвалиев, Н.Маҳкамов, Ш.Кўчимов, З.Мираҳмедова,

Сайднўъмонов томонидан тузилган бўлиб, ўзида 4400 га яқин ижтимоий-сиёсий атама ва атама бирикмалари жамлаган.

 Луғат лотин алифбосида тайёрланган бўлиб, ҳар бир сўзликнинг этимологияси, бир нечта маънолари келтириб ўтилган.  

Департамент томонидан нашр қилинаётган бошқа луғатлар каби ушбу луғатнинг ҳам мобил иловаси яратилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Мамадалиева Наибахон,
филологи фанлари доктори