Россиялик ўлкашунос Владимир Обручевнинг 1886 йилда ёзиб қолдирган эсдаликларида шундай қайдлар учрайди “Дунёда Узбой каналидек бу қадар кўп ўрганилган дарё бўлмаса керак, лекин илмий изланишлар охиригача етказилмаган”. Абу Райҳон Беруний узоқ йиллик кузатишлари натижасида Амударё қуйи ва ўрта тўртламчи даврда Қорақум орқали Каспий денгизига қуйилгани, шу даврда Сариқамиш бўйи дельтаси таркиб топганлигини ёзиб қолдирган.

Юнон тарихчиси Геродот ҳам Аракс(Амударё)нинг 40 ирмоғи бўлиб, улардан бири Каспий денгизига қуйилганлигини таъкидлаган.

Хуллас, бу илмий мулоҳазалар ортидаги тарихни ўз кўзимиз билан кўриш ва уни ўрганиш иштиёқи бизга ҳеч тинчлик бермасди. Шу ниятда 2013 йил “Дунё бўйлаб” телеканалининг бир гуруҳ ижодкорлари билан “Сув ёқалаб” кўрсатувини ташкил қилдик. Биринчи экспедициямиз аниқ, бу Амударё бўйлаб Узбой каналини тасвирга тушириш ва Сариқамиш кўлини ўрганиш эди. Ҳаммаси тайёр, рухсат олинса бас. Лекин қўшни Туркманистон Республикасига чиқишга имкон бўлмади. Ўзбекистон орқали Сариқамиш кўлига бориш йўллари ҳам ёпилди. Амударё – Сариқамиш экспедицияси биз учун орзу бўлиб қолди.

Ўтган йил баҳор ойлари эди. Нукус шаҳридан бир танишим қўнғироқ қилиб, Сариқамиш кўлига бориб келганлигини айтиб қолди. Агар истасанг кўлга экспедеция уюштиришимиз мумкин, деди. Биз учун бу айни муддао эди. Ҳали ҳеч бир тележурналист камера билан Сариқамиш кўлига бормаган.

2019 йил июль ойи Қорақалпоғистон республикасига сафар қилдик.

10 июль, Нукус. Эрталабки соат 8.00. Ҳаво ҳарорати 45 даражани кўрсатарди. Кунинг иккинчи яримида бу рақам 60 даражага кўтарилиши мумкин. Чўлда эса ундан ҳам жазирама. Нукусдан Сариқамишгача бўлган масофа салкам 300-350 километрни ташкил этади. Шундан 200 километри Устюрт чўлларига тўғри келади. Экспедициямизга ҳамроҳлик қилган Абат Бекниёзов йўлга пешиндан кейин чиқишимизни маслаҳат берди.

– Агарда биз соат 14:00 да йўлга чиқсак Устюрт чўлларида чамаси соат 18-19 ларда бўламиз. Бу пайтда эса иссиқ бироз пасайган бўлади, – деди йўл бошловчи.

Пешиндан кейин “Toyota” русумидаги пикап машиналарида манзил томон йўлга тушдик. Сафар учун озиқ-овқат ва ичимлик сувини машиналарнинг кузовига жойлаштириб, устини кигиз билан ўрадик. Кигиз нафақат совуқ балки иссиқни ҳам ўтказмаслигини ўшанда билдим.

Биз Буюк ипак йўли бўйлаб борамиз. Қадимда ҳам ҳозир ҳам шу йўл орқали Европага чиқилган. Машриқдан чиққан карвонлар мағрибга томон юрганлар. Бирин-кетин Хўжайли, Шуманай, Қонликўл туманларидан ўтамиз.

Пахта майдонларидаги ғўзалар анча бўй кўрсатиб қолган. Бу ҳудудларда сув муаммоси бор. Амударёдан бошқа нажот йўқ. Дарё суви эса бу ерларга келганда камайиб кетади.

Йўл белгиларидан билдикки, биз Қўнғирот шаҳрига яқинлашиб қолибмиз.

Қўнғирот Қорақалпоғистоннинг йирик саноат шаҳарларидан бири саналади. Шу йўлдан ўнга қайрилса Қўнғирот шаҳрига, ундан Судочьи кўлига ва Мўйноқ орқали Оролга чиқиб борилади. Биз эса жанубга Туркманистон томонга йўл олдик. Олдимиздан бепоён саҳро чиқди. Соат 16.00 – кун энг қизиган пайт.

– Устюрт шу ерлардан бошланади, – дейди йўл бошловчи Абат Бекниёзов. – Сариқамишга неча маротаба борган бўлсам ҳам йўлдан адашиб қолишдан чўчийман, чунки чўлда йўлнинг ўзи йўқ.

Биз ҳам йўлдан чалғимаслигимиз учун бир муддат тўхтаб. Харита ёрдамида кўзлаган манзилимизни яна бир бор аниқлаб олдик.

Ҳаво жуда иссиқ, нафас олиш қийин. Тезроқ машиналарга чиқишга шошиламиз.

Атрофимиз поёнсиз чўл. Бу чексизликнинг адоғи кўринмайди. Худди ўзингизни уммонда ҳис қиласиз. Фақат бу уммонинг суви аллақачон қуриб битган. Бир замонларда бу ерларда Сармат денгизи мавжланиб турган. Бунга миллион йиллар бўлди.

Устюрт платоси Ўзбекистоннинг шимоли-ғарбий қисмида Каспий ва Орол денгизларининг оралиғида жойлашган бўлиб, унинг ўртача баландлиги 200 метрдир. Устюртнинг фақат шарқий қисмигина Ўзбекистонга қарайди. Унинг юзаси Сармат денгизининг горизонтал ҳолда ётган ётқизиқлари билан қопланган. Сармат денгизи қуригандан сўнг, то ҳозирга қадар Устюрт платосида доимий дарёлар оқмаган.

Устюртда қуёш ботди. Иссиқ шамол эсади. Биз тўхтаган манзил бир пайтлар чорва молларини суғорадиган жой бўлган. Лекин қудуқда сув йўқ. Қудуқдан кўп йиллар фойдаланилган, унинг қачон қуриб қолгани номаълум.

Биз шу ерда бироз дам олишга қарор қилдик, ҳали йўлимиз олис.

Устюртда кун ботганда ҳаво салқин бўларкан. Бундай кезларда бироз дам олиб ҳордиқ чиқаришга нима етсин.

Чўлда аста секин кун қайтди. Уфқда ранг ўчди. Энди машина совутгичини ўчириб, бемалол ойналарни тушириб Устюрт оқшомини кузатиш мумкин. Чўлнинг салқин ҳавоси кишига ҳузур бағишлайди. Жазирамадан яширинган жонзотлар энди кўрина бошлади. Чўл табиати яна қайтадан жонланди. Сокин оқшомни қушларнинг садоси тутиб кетди.

Устюртни бутунлай қора парда қоплаб олди. Энди машина чироқлари ёрдамида фақат олдинни кўрамиз. Узоқдан денгиз шамол эсади. Сувнинг ўзи кўринмайди.

Ниҳоят соат тунги бир яримда кўзлаган манзилга етиб келдик. Ой шуласида Сариқамиш кўлининг жилваланиши, тўлқинларнинг қирғоққа мавж уриб қалқиши нақадар завқли эди.

Сариқамишда тонг отди.

Сариқамиш биз ўйлагандан ҳам кўра катта экан. Уни денгизга қиёсласа ҳам бўлади. Кўлнинг узунлиги 120 километр, чуқурлиги 50 метр бўлиб, кўлнинг эни 30-40 километрни ташкил қилади. Сариқамиш шимолдан жануби шарққа томон чўзилган. Кўл суви сатҳи Хоразм воҳасини кесиб ўтадиган Дарёлиқ коллектридан келиб қуйиладиган сув миқдорига қараб ўзгариб туради.

Бундан 1-2 миллион йил аввал Амударё Қорақум пасттекислиги орқали Сариқамиш кўлига қуйилган. Сув оқими етарли даражада кўп бўлганлиги сабабли Сариқамиш чуқурлиги денгиз сатҳидан 58 метр атрофидаги абсолют белгига етган. Ортиқча сувлар жануб тарафга оқиб Узбой ўзанини пайдо қилган. Манбаларга кўра, Сариқамиш дельтасига охирга марта Амударё сувлари 1870 йилларда етиб келган. Демак шу даврдан бошлаб кўлга дарё бошқа сув қуймаган.

Бугун Сариқамишда сайёҳликни ривожлантириш учун қулай имконият бор. Балки келгусида бу ерда йирик туристик объектлар қурилар. Зотан Сариқамишнинг бошқа жойларга ўхшамайдиган ўзига хос табиати бор.