Ilm-fan yangiliklri

Me’morlar o‘z sohasida o‘tgan yil ko‘plab qiziqarli loyihalar bilan esda qolganini aytishmoqda. Ba’zilari allaqachon amalga oshirilgan, boshqalari hali qurilishi kerak, ammo ularning barchasi e’tibor qaratsa, arziydigan loyihalar. Insonni hayratga soluvchi loyihalar osmono‘par binolarga ham, shaharlarga ham tegishli bo‘ldi. Ana shulardan biri toshbaqa shaklidagi suzuvchi shahardir. Hozircha bu faqat Piyerpaolo Lazzarini studiyasining loyihasi, lekin agar u haqiqatan ham bunyod etilsa, shubhasiz, u dunyodagi eng katta va g‘aroyib inshootga aylanadi. Aslida Pangeos nomli noodatiy kema mega-yaxta bo‘lib, uning o‘lchami Rim Kolizeyidan ikki barobar katta. Uning ichida qulay hayot uchun hamma narsa, jumladan, mehmonxonalar, savdo markazlari, bog‘lar va boshqa ko‘p narsalar mavjud. Unda bir vaqtning o‘zida 60 000 kishi yashashi mumkin. 

Qurilishi so‘roq ostida qolayotgan “toshbaqa”dan farqli o‘laroq, Saudiya Arabistonining shimoli-g‘arbiy qismida boshqa bir bino – Thye Line osmono‘par binosi allaqachon qurila boshlagan. Uning yakunlanishi keyingi 50 yil ichida amalga oshadi. Innovatsiyalarga tayangan ushbu megapolis o‘zining g‘ayrioddiy dizayni tufayli internetda mashhur bo‘lishga muvaffaq bo‘ldi. U ikkita qattiq oynali jabhadan iborat bo‘ladi - har birining balandligi 500 m va uzunligi 170 km. Ular maxsus transport tizimi orqali ulanadi.

Antarktida muzliklarining yoshiga aniqlik kiritildi

Olimlar Antarktida muzliklarining haqiqiy yoshini aniqladilar. Shu vaqtgacha Antarktidaning muzlashi taxminan 45,5 million yil oldin boshlangan va materik 34 million yil oldin butunlay muz bilan qoplangan, deb kelinar edi. Endi esa bunday emasligi ma’lum bo‘ldi. Yuqori Aberdin universiteti olimlari o‘tkazgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, muz ancha oldin - 60 million yil burun (bo‘r va paleogen davrlarining chegarasi) shakllangan ekan. Bu barcha dinozavrlar yo‘q bo‘lib ketgan vaqt. O‘sha davrda Yerning o‘rtacha harorati hozirgi haroratdan 20° C yuqori edi, ammo Antarktida materigi allaqachon sayyoramizning janubiy qutbiga yaqinlashib kelayotgan edi, bu esa muzning paydo bo‘lishiga imkon berdi. Bu kashfiyot olimlarning Transantarktika tog‘larida muzliklarni o‘rganayotgan chog‘ida yuz berdi. U 3500 km uzunlikdagi tog‘ tizmasi bo‘lib, Antarktida bo‘ylab cho‘zilgan, lekin, asosan muz ostida ko‘milgan. Muzning boshqa yoshini e’lon qilishdan oldin mutaxassislar yuzlab sun’iy yo‘ldosh tasvirlarini o‘rganib chiqdilar va muzlik sirklari deb nomlanuvchi o‘n minglab muzli yer shakllarini tahlil qilishdi. Tadqiqot Nature jurnalida chop etilgan.

Havoni elektrga aylantirish mumkinmi?

Olimlar havodan elektr energiyasi ishlab chiqaradigan moddani topishdi. Kashfiyot qayta zaryadlashni talab qilmaydigan gadjetlarni yaratish imkonini beradi. Hammasi ferment bakteriyalari tufayli. Yaxshiroq tushunish uchun: ferment tirik hujayra tomonidan ishlab chiqariladigan va organizmdagi metabolizmni tartibga soluvchi organik moddadir. Misol uchun, odamning oshqozonida ovqatni parchalash uchun mas’ul bo‘lgan pepsin fermenti mavjud. Olimlar Mycobacterium Smegmatis  bakteriyasidan Huc fermentini topishdi. Bu modda vodorodni subatmosfera darajasida ham iste’mol qiladi - Huc  elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun odam nafas olayotgan havoning 0,00005 foizi uchun yetarli. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Huc barqaror va samarali, ya’ni keyingi foydalanish uchun uni alohida saqlash mumkin. Modda 80° C gacha qizdirishga va to‘liq muzlashga bardosh beradi. Universitet “Huc”ni keng ko‘lamli ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish zarur, deb hisoblaydi, shunda keyinchalik ushbu modda asosida mini-elektr generatorlarini ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi. Ular trekerlar yoki aqlli soatlar kabi ixcham gadjetlarga o‘rnatilishi mumkin. Huc fermenti generatori havodan elektr energiyasi ishlab chiqara oladi, bu esa qurilmalarni qayta zaryadlash zaruratini bartaraf qiladi. Olimlar shuningdek, Huc  quyosh panellari va "toza" elektr energiyasining boshqa manbalari uchun ajoyib o‘rinbosar bo‘lishini ta’kidlashmoqda.

O‘tgan yili fanga ma’lum bo‘lmagan 146 ta jonzot aniqlandi

Bizga Yer yaxshi o‘rganilgandek tuyuladi, lekin aslida unday emas ekan. Sayyoramizda hali ham ko‘plab o‘rganilmagan joylar mavjud, ularni o‘rganish paytida siz o‘simlik va hayvonot dunyosining yangi vakillariga duch kelishingiz mumkin. Oxirgi 12 oy ichida avval noma’lum bo‘lgan 146 tur jonzotlar aniqlangan va shu tarzda tasvirlangan, deb yozadi Phys.org sayti.

Olimlar topgan jonzotlar ro‘yxati shu ko‘rinishda bo‘ldi:

• kaltakesaklarning 44 turi; 

• chumolilarning 30 turi;

• dengiz shlyuzlarining 14 turi; 

• gulli o‘simliklarning 14 turi;

• 13 turdagi dengiz yulduzi; 

• 7 xil baliq; 

• qo‘ng‘izlarning 4 turi; 

• 4 turdagi akula; 

• kuyalarning 3 turi; 

• qurtlarning 3 turi; 

• Chayonlarning 2 turi; 

• o‘rgimchaklarning 2 turi; 

• likenlarning 2 turi; 

• qurbaqalarning 1 turi; 

• 1 turdagi qisqichbaqasimonlar, 

• shiraning 1 turi; 

• 1 turdagi dengiz pechenesi (tekis dengiz kirpilari). 

Kaliforniya Fanlar akademiyasi olimi Shennon Bennett yangi turlar bo‘yicha tadqiqotlar Yerdagi hayotning xilma-xilligini tushunish va eng ko‘p himoyaga muhtoj ekotizimlarni aniqlash uchun juda muhim, deydi. U kelajak avlodlarni tabiat boy va xilma xil bo‘lib qolishi uchun uni asrashga chaqiradi. Masalan, avvalroq g‘ayrioddiy topilma - rangini o‘zgartira oladigan "sehrli" gul haqida ma’lum qilingan edi. Uning barglari to‘q sariq-sariq yoki yorqin pushti bo‘lishi mumkin. Bularning barchasi o‘simlikni kuzatish vaqtiga bog‘liq.

Nima uchun samo kelgindilari biz bilan aloqaga chiqmaydi?

Astrofiziklar ko‘plab yerliklarning ongini tashvishga solayotgan savolga javob berishdi. Biz sizga nima uchun o‘zga sayyoraliklar, agar ular hali ham mavjud bo‘lsa, insoniyat bilan muloqot qilishdan bosh tortishlarining sababini  aytamiz, deydi Yuqori Quddus ibroniy universiteti olimi Amri Vandel. 

U hamkasblari bilan birgalikda o‘zga sayyoraliklar bilan o‘zaro munosabat masalasini batafsil o‘rganishga qaror qildi. Uning maqolasi arXiv jurnalida chop etilgan, lekin maqola hozircha ekspertlar ko‘rib chiqish bosqichidan o‘tgani yo‘q, deb yozadi Live Sciyencye. Astrofizikning fikricha, Somon yo‘lida hayot oddiy bo‘lishi mumkin. Agar biz juda ko‘p aqlli aholi haqida gapiradigan bo‘lsak, unda ular texnologik jihatdan rivojlanmagan sivilizatsiyalar bilan aloqa qilishdan manfaatdor emas. Xuddi shu Yer ular uchun zerikarli va "pishmagan" bo‘lib tuyulishi mumkin. Aloqa bizning sayyoramiz 1930 yillardan beri kosmosdan aniqlanishi mumkin bo‘lgan signallarni chiqarishni boshlaganligi sababli murakkablashadi. Nazariy jihatdan, bu xabarlar 15 mingga yaqin yulduzlar va ular atrofida aylanadigan sayyoralarni qamrab olgan, ammo bu Somon yo‘lida mavjud bo‘lgan ob’ektlarning faqat kichik bir qismidir. Ularning taxminan 100-400 milliardi mavjud. Bundan tashqari, Vandel yozganidek, musofirlardan kelgan har qanday qaytish xabarining qaytishi uchun vaqt kerak bo‘ladi. Aynan shuning uchun Yer sayyoradan tashqarida translyatsiya qila boshlaganidan beri faqat 50 yorug‘lik yilidagi yulduzlar signallarga javob berishga ulgurgan bo‘lar edi. Eng yomoni, Yerning eng qadimgi radio signallari ataylab koinotga uzatilmagan. Ya’ni, ular shunchalik qattiq buzib ko‘rsatilishi mumkinki, kelgindilar ularni ajrata olmaydilar. Eslatib o‘tamiz: M13 globulyar yulduz klasteriga odamlarning xabari bilan yuqori quvvatli radio signalining birinchi maxsus uzatilishi 1974 yil 16 noyabrda Aresibo rasadxonasidan (Puyerto-Riko) amalga oshirilgan. Topilmalar shuni ko‘rsatadiki, ehtimol sayyoramizdan 50 yorug‘lik yili masofasida aqlli sivilizatsiyalar mavjud emasdir, deb hisoblaydi astrofizik. Ammo aqlli hayot hali ham u yerda, biroz uzoqroqda bo‘lishi mumkin. Va u bizning qo‘ng‘iroqlarimizni kutmoqda, deydi olim. 

Tovushdan tez zarbalarni ham qaytaradigan nimcha

Kent universiteti muhandislari odamni jiddiy tahdidlardan himoya qila oladigan va ko‘tarib yurish yengil va oson bo‘ladigan "zirh"larni yaratish ustida hamon bosh qotirmoqda. Bu borada ma’lum bir muvaffaqiyatlarga erishayapti ham.

Angliyalik olimlar TSAM - har qanday o‘q o‘tkazmaydigan jiletdan kuchliroq gidrogel materiali yaratilganini e’lon qilishdi. Rivojlanishning markazida talin (oqsil, oqsilning maxsus turi) turadi. Talin ajoyib zarba yutuvchi xususiyatlarga ega: oqsil molekulalari yuqori bosim ostida qisqarishi va yuk kamaytirilganda kengayishi mumkin. Tadqiqotchilar talin va polimerlarni (plastmassa) aralashtirishga muvaffaq bo‘lishdi. Natijada 1 km/s tezlikda uchadigan snaryad zarbasiga bardosh bera oladigan yengil material paydo bo‘ldi.

Olimlar nima deyishadi: 

• O‘qotar quroldan otilgan snaryad (1 km/s) yo‘lning o‘rtasiga tiqilib qoladi; 

• Material bir Max (343 m/s) tezlikda zarbadan qo‘rqmaydi; 

• Rivojlanish tarkibida fazoda 1 km/s tezlikda uchadigan zarrachalar bo‘lishi mumkin. 

Muhandislar TSAMni nafaqat katta, balki kichik ob’ektlarda ham sinab ko‘rishdi. Material tovush tezligida uchadigan bir necha mikrometr o‘lchamdagi bazalt zarralarining ta’siriga bardosh berdi. Xuddi shu tezlikda TSAMga yirik alyuminiy parchalari yuborildi. Natijada esa har doim muvaffaqiyatli bo‘lgan. Olimlarning ta’kidlashicha, ularning materiallari universaldir. U tana zirhlarida ishlatilishi mumkin. TSAM harbiy va kosmik texnologiyalarni qurish uchun ham mos keladi. Koinot qoldiqlarini ushlash yoki og‘ir yuk tashuvchi skafandrlarni yaratish uchun qurilma yaratish haqida allaqachon so‘z bor. Eski harbiy texnologiyalar o‘tmishda qolmoqda. Ularning o‘rnini kelajak egallaydi: aqlli o‘qlar, yashirin dronlar va lazerli qurollar. Bu qurollar yaqin o‘n yilliklardagi harbiy mojarolar shaklini belgilab beradi. Bir narsa aniqki, nimalardir ishlab chiqilmoqda - lekin, shubhasiz, u tez orada haqiqiy jangovar missiyalar uchun ishlatiladi. 

Yerning “qiyomat asteroidi” bilan to‘qnashuvi xavfi qayta hisoblab chiqildi

Olimlar sayyoramiz uchun xavfli bo‘lgan kattalikdagi kosmik jinslar kamdan-kam hollarda, ya’ni   600 000 yilda bir marta tushishini ta’kidlamoqdalar. Biroq, yangi ma’lumotlar Yerning “Qiyomat asteroidi” bilan to‘qnashuvi xavfi avval taxmin qilinganidan ancha yuqori ekaniga ishora qilmoqda. 

Siz kamida bitta "Qiyomat asteroidi" haqida aniq bilasiz. Gap 66 million yil avval zamonaviy Yukatan yarim oroli hududiga qulagan 10 kilometrlik tosh haqida bormoqda. U tufayli sayyoramizda dinozavrlar butunlay qirilib ketdi. Bunday yirik asteroidlar Yerga bir necha marta tushgan. Ammo agar ilgari olimlar to‘qnashuv har 600-700 ming yilda bir marta sodir bo‘ladi deb ishonishgan bo‘lsa, endi yangi tadqiqot natijalariga ko‘ra, to‘qnashuv xavfini har bir necha o‘n ming yilda bir marta oshirish kerak bo‘ladi. 

Tadqiqotni NASA kosmik parvozlar markazi bosh olimi Jeyms Garvin olib bordi, deb yozadi SciyencyeAlert nashri.  U o‘z jamoasi bilan birgalikda Yerning katta zarbali kraterlarini o‘rganib chiqdi va ularning o‘lchamlari noto‘g‘ri hisoblangan, degan xulosaga keldi. Aslida, ular ikki-uch barobar kattaroqdir. Binobarin, ularning paydo bo‘lishida ilgari taxmin qilinganidan ko‘ra kattaroq kosmik jismlar ham aybdor. Yangi tadqiqotga ko‘ra, Jamanshin kraterining diametri 14 km (qora halqa) o‘rniga 30 km (qizil halqa)ni tashkil qiladi. Masalan, hozirgi Qozog‘iston hududida taxminan 90 ming yil oldin shakllangan Jamanshin zarba krateri diametri 14 km gacha aniq ko‘rinadigan poydevorga ega. Ammo, agar biz ushbu poydevor atrofida joylashgan kamroq sezilarli halqalarni hisobga olsak, kraterning diametri qabul qilingan 14 km dan 30 km gacha oshadi. 200 dan 400 m gacha bo‘lgan meteorit, eng ko‘p muhokama qilingan gipotezaga ko‘ra, bunday gigantning paydo bo‘lishi uchun javobgar bo‘lishi mumkin emas edi. Katta ehtimol bilan, u bir kilometrdan oshiqroq edi. Jamanshin krateridan tashqari, olimlar uchta zarba kraterining hajmini qayta hisoblab chiqdilar. Xulosa bir xil: ularning haqiqiy o‘lchamlari qabul qilinganidan ikki-uch baravar katta. Ya’ni, bir kilometr uzunlikdagi asteroidlar sayyoramizga ilgari olimlar o‘ylaganidan deyarli o‘n baravar tez tushishi mumkin.

Agar dinozavrlar tirik qolganida bizning dunyomiz qanday bo‘lar edi?

Olimlar shunday javob qilishmoqda. Tasavvur qiling-a, dinozavrlarni o‘ldirgan asteroid mo‘’jizaviy tarzda sayyoramiz bilan to‘qnashmay yonidan o‘tib ketdi.  Bundan 66 million yil oldin Yerga 10 milliard atom bombasi kuchiga ega asteroid qulagan. U evolyutsiya yo‘nalishini o‘zgartirdi. Osmon qorayib ketdi, o‘simliklar, keyin ular bilan oziqlangan hayvonlar nobud bo‘ldi. Oziq-ovqat zanjiri buzilib, tirik organizmlarning 90 foizidan ko‘prog‘ining yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. Chang tushganda, bir hovuch qushga o‘xshash jonzotlardan boshqasi yo‘q bo‘lib ketdi. Agar asteroid Yerga qulamaganda va dinozavrlar omon qolganda nima bo‘lardi? Oyga kosmik kemalarni jo‘natayotgan juda rivojlangan yirtqichlarni tasavvur qiling. Dinozavr olimlari nisbiylik nazariyasini kashf qilmoqdalar yoki sut emizuvchilar Yerni egallab olgan faraziy dunyoni muhokama qilmoqdalar. Vaziyat shunday bo‘lishi mumkinmidi? Javob: Bu imkonsiz emas, lekin ehtimoldan yiroq. Hayvon biologiyasi uning evolyutsiya yo‘nalishini cheklaydi, deb yozadi Phys.org sayti. Agar dinozavrlar omon qolsa va kattaligi o‘sib ulg‘aygan bo‘lsa ham, bu ularning miyalarining o‘sishiga olib kelgan bo‘lsa ham, ular bundanda ko‘proq aqlli bo‘lmas edi. Taqqoslash uchun: gigant tiranozavrning miyasining og‘irligi bor-yo‘g‘i 400 g, velociraptor - 15 g. Odam miyasining o‘rtacha og‘irligi 1,3 kg. Xulosa: agar asteroid Yerga qulamaganda dinozavrlar omon qolar edi, lekin ular dahoga aylanmasdi, baribir. Eng katta miyalar va eng murakkab xatti-harakatlar, eng avvalo, maymunlar, fillar va delfinlar kabi sut emizuvchilarda rivojlangan bo‘lar edi.

Saidmurod Rahimov, O‘zA 

Material internet ma’lumotlari asosida tayyorlandi.