Илм-фан янгиликлари

Меъморлар ўз соҳасида ўтган йил кўплаб қизиқарли лойиҳалар билан эсда қолганини айтишмоқда. Баъзилари аллақачон амалга оширилган, бошқалари ҳали қурилиши керак, аммо уларнинг барчаси эътибор қаратса, арзийдиган лойиҳалар. Инсонни ҳайратга солувчи лойиҳалар осмонўпар биноларга ҳам, шаҳарларга ҳам тегишли бўлди. Ана шулардан бири тошбақа шаклидаги сузувчи шаҳардир. Ҳозирча бу фақат Пиерпаоло Лаззарини студиясининг лойиҳаси, лекин агар у ҳақиқатан ҳам бунёд этилса, шубҳасиз, у дунёдаги энг катта ва ғаройиб иншоотга айланади. Аслида Пангеос номли ноодатий кема мега-яхта бўлиб, унинг ўлчами Рим Колизейидан икки баробар катта. Унинг ичида қулай ҳаёт учун ҳамма нарса, жумладан, меҳмонхоналар, савдо марказлари, боғлар ва бошқа кўп нарсалар мавжуд. Унда бир вақтнинг ўзида 60 000 киши яшаши мумкин. 

Қурилиши сўроқ остида қолаётган “тошбақа”дан фарқли ўлароқ, Саудия Арабистонининг шимоли-ғарбий қисмида бошқа бир бино – Тhе Line осмонўпар биноси аллақачон қурила бошлаган. Унинг якунланиши кейинги 50 йил ичида амалга ошади. Инновацияларга таянган ушбу мегаполис ўзининг ғайриоддий дизайни туфайли интернетда машҳур бўлишга муваффақ бўлди. У иккита қаттиқ ойнали жабҳадан иборат бўлади - ҳар бирининг баландлиги 500 м ва узунлиги 170 км. Улар махсус транспорт тизими орқали уланади.

Антарктида музликларининг ёшига аниқлик киритилди

Олимлар Антарктида музликларининг ҳақиқий ёшини аниқладилар. Шу вақтгача Антарктиданинг музлаши тахминан 45,5 миллион йил олдин бошланган ва материк 34 миллион йил олдин бутунлай муз билан қопланган, деб келинар эди. Энди эса бундай эмаслиги маълум бўлди. Юқори Абердин университети олимлари ўтказган тадқиқот натижаларига кўра, муз анча олдин - 60 миллион йил бурун (бўр ва палеоген даврларининг чегараси) шаклланган экан. Бу барча динозаврлар йўқ бўлиб кетган вақт. Ўша даврда Ернинг ўртача ҳарорати ҳозирги ҳароратдан 20° C юқори эди, аммо Антарктида материги аллақачон сайёрамизнинг жанубий қутбига яқинлашиб келаётган эди, бу эса музнинг пайдо бўлишига имкон берди. Бу кашфиёт олимларнинг Трансантарктика тоғларида музликларни ўрганаётган чоғида юз берди. У 3500 км узунликдаги тоғ тизмаси бўлиб, Антарктида бўйлаб чўзилган, лекин, асосан муз остида кўмилган. Музнинг бошқа ёшини эълон қилишдан олдин мутахассислар юзлаб сунъий йўлдош тасвирларини ўрганиб чиқдилар ва музлик цирклари деб номланувчи ўн минглаб музли ер шаклларини таҳлил қилишди. Тадқиқот Натуре журналида чоп этилган.

Ҳавони электрга айлантириш мумкинми?

Олимлар ҳаводан электр энергияси ишлаб чиқарадиган моддани топишди. Кашфиёт қайта зарядлашни талаб қилмайдиган гаджетларни яратиш имконини беради. Ҳаммаси фермент бактериялари туфайли. Яхшироқ тушуниш учун: фермент тирик ҳужайра томонидан ишлаб чиқариладиган ва организмдаги метаболизмни тартибга солувчи органик моддадир. Мисол учун, одамнинг ошқозонида овқатни парчалаш учун масъул бўлган пепсин ферменти мавжуд. Олимлар Mycobacterium Smegmatis  бактериясидан Huc ферментини топишди. Бу модда водородни субатмосфера даражасида ҳам истеъмол қилади - Huc  электр энергияси ишлаб чиқариш учун одам нафас олаётган ҳавонинг 0,00005 фоизи учун етарли. Мутахассисларнинг таъкидлашича, Huc барқарор ва самарали, яъни кейинги фойдаланиш учун уни алоҳида сақлаш мумкин. Модда 80° C гача қиздиришга ва тўлиқ музлашга бардош беради. Университет “Huc”ни кенг кўламли ишлаб чиқаришини йўлга қўйиш зарур, деб ҳисоблайди, шунда кейинчалик ушбу модда асосида мини-электр генераторларини ишлаб чиқариш мумкин бўлади. Улар трекерлар ёки ақлли соатлар каби ихчам гаджетларга ўрнатилиши мумкин. Huc ферменти генератори ҳаводан электр энергияси ишлаб чиқара олади, бу эса қурилмаларни қайта зарядлаш заруратини бартараф қилади. Олимлар шунингдек, Huc  қуёш панеллари ва "тоза" электр энергиясининг бошқа манбалари учун ажойиб ўринбосар бўлишини таъкидлашмоқда.

Ўтган йили фанга маълум бўлмаган 146 та жонзот аниқланди

Бизга Ер яхши ўрганилгандек туюлади, лекин аслида ундай эмас экан. Сайёрамизда ҳали ҳам кўплаб ўрганилмаган жойлар мавжуд, уларни ўрганиш пайтида сиз ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг янги вакилларига дуч келишингиз мумкин. Охирги 12 ой ичида аввал номаълум бўлган 146 тур жонзотлар аниқланган ва шу тарзда тасвирланган, деб ёзади Phys.org сайти.

Олимлар топган жонзотлар рўйхати шу кўринишда бўлди:

• калтакесакларнинг 44 тури; 

• чумолиларнинг 30 тури;

• денгиз шлюзларининг 14 тури; 

• гулли ўсимликларнинг 14 тури;

• 13 турдаги денгиз юлдузи; 

• 7 хил балиқ; 

• қўнғизларнинг 4 тури; 

• 4 турдаги акула; 

• куяларнинг 3 тури; 

• қуртларнинг 3 тури; 

• Чаёнларнинг 2 тури; 

• ўргимчакларнинг 2 тури; 

• ликенларнинг 2 тури; 

• қурбақаларнинг 1 тури; 

• 1 турдаги қисқичбақасимонлар, 

• ширанинг 1 тури; 

• 1 турдаги денгиз печенеси (текис денгиз кирпилари). 

Калифорния Фанлар академияси олими Шеннон Беннетт янги турлар бўйича тадқиқотлар Ердаги ҳаётнинг хилма-хиллигини тушуниш ва энг кўп ҳимояга муҳтож экотизимларни аниқлаш учун жуда муҳим, дейди. У келажак авлодларни табиат бой ва хилма хил бўлиб қолиши учун уни асрашга чақиради. Масалан, аввалроқ ғайриоддий топилма - рангини ўзгартира оладиган "сеҳрли" гул ҳақида маълум қилинган эди. Унинг барглари тўқ сариқ-сариқ ёки ёрқин пушти бўлиши мумкин. Буларнинг барчаси ўсимликни кузатиш вақтига боғлиқ.

Нима учун само келгиндилари биз билан алоқага чиқмайди?

Астрофизиклар кўплаб ерликларнинг онгини ташвишга солаётган саволга жавоб беришди. Биз сизга нима учун ўзга сайёраликлар, агар улар ҳали ҳам мавжуд бўлса, инсоният билан мулоқот қилишдан бош тортишларининг сабабини  айтамиз, дейди Юқори Қуддус иброний университети олими Амри Вандел. 

У ҳамкасблари билан биргаликда ўзга сайёраликлар билан ўзаро муносабат масаласини батафсил ўрганишга қарор қилди. Унинг мақоласи arXiv журналида чоп этилган, лекин мақола ҳозирча экспертлар кўриб чиқиш босқичидан ўтгани йўқ, деб ёзади Ливе Сcиенcе. Астрофизикнинг фикрича, Сомон йўлида ҳаёт оддий бўлиши мумкин. Агар биз жуда кўп ақлли аҳоли ҳақида гапирадиган бўлсак, унда улар технологик жиҳатдан ривожланмаган цивилизациялар билан алоқа қилишдан манфаатдор эмас. Худди шу Ер улар учун зерикарли ва "пишмаган" бўлиб туюлиши мумкин. Алоқа бизнинг сайёрамиз 1930 йиллардан бери космосдан аниқланиши мумкин бўлган сигналларни чиқаришни бошлаганлиги сабабли мураккаблашади. Назарий жиҳатдан, бу хабарлар 15 мингга яқин юлдузлар ва улар атрофида айланадиган сайёраларни қамраб олган, аммо бу Сомон йўлида мавжуд бўлган объектларнинг фақат кичик бир қисмидир. Уларнинг тахминан 100-400 миллиарди мавжуд. Бундан ташқари, Вандел ёзганидек, мусофирлардан келган ҳар қандай қайтиш хабарининг қайтиши учун вақт керак бўлади. Айнан шунинг учун Ер сайёрадан ташқарида трансляция қила бошлаганидан бери фақат 50 ёруғлик йилидаги юлдузлар сигналларга жавоб беришга улгурган бўлар эди. Энг ёмони, Ернинг энг қадимги радио сигналлари атайлаб коинотга узатилмаган. Яъни, улар шунчалик қаттиқ бузиб кўрсатилиши мумкинки, келгиндилар уларни ажрата олмайдилар. Эслатиб ўтамиз: М13 глобуляр юлдуз кластерига одамларнинг хабари билан юқори қувватли радио сигналининг биринчи махсус узатилиши 1974 йил 16 ноябрда Аресибо расадхонасидан (Пуерто-Рико) амалга оширилган. Топилмалар шуни кўрсатадики, эҳтимол сайёрамиздан 50 ёруғлик йили масофасида ақлли цивилизациялар мавжуд эмасдир, деб ҳисоблайди астрофизик. Аммо ақлли ҳаёт ҳали ҳам у ерда, бироз узоқроқда бўлиши мумкин. Ва у бизнинг қўнғироқларимизни кутмоқда, дейди олим. 

Товушдан тез зарбаларни ҳам қайтарадиган нимча

Кент университети муҳандислари одамни жиддий таҳдидлардан ҳимоя қила оладиган ва кўтариб юриш енгил ва осон бўладиган "зирҳ"ларни яратиш устида ҳамон бош қотирмоқда. Бу борада маълум бир муваффақиятларга эришаяпти ҳам.

Англиялик олимлар TSAM - ҳар қандай ўқ ўтказмайдиган жилетдан кучлироқ гидрогел материали яратилганини эълон қилишди. Ривожланишнинг марказида талин (оқсил, оқсилнинг махсус тури) туради. Талин ажойиб зарба ютувчи хусусиятларга эга: оқсил молекулалари юқори босим остида қисқариши ва юк камайтирилганда кенгайиши мумкин. Тадқиқотчилар талин ва полимерларни (пластмасса) аралаштиришга муваффақ бўлишди. Натижада 1 км/с тезликда учадиган снаряд зарбасига бардош бера оладиган енгил материал пайдо бўлди.

Олимлар нима дейишади: 

• Ўқотар қуролдан отилган снаряд (1 км/с) йўлнинг ўртасига тиқилиб қолади; 

• Материал бир Мах (343 м/с) тезликда зарбадан қўрқмайди; 

• Ривожланиш таркибида фазода 1 км/с тезликда учадиган заррачалар бўлиши мумкин. 

Муҳандислар TSAMни нафақат катта, балки кичик объектларда ҳам синаб кўришди. Материал товуш тезлигида учадиган бир неча микрометр ўлчамдаги базальт зарраларининг таъсирига бардош берди. Худди шу тезликда TSAMга йирик алюминий парчалари юборилди. Натижада эса ҳар доим муваффақиятли бўлган. Олимларнинг таъкидлашича, уларнинг материаллари универсалдир. У тана зирҳларида ишлатилиши мумкин. TSAM ҳарбий ва космик технологияларни қуриш учун ҳам мос келади. Коинот қолдиқларини ушлаш ёки оғир юк ташувчи скафандрларни яратиш учун қурилма яратиш ҳақида аллақачон сўз бор. Эски ҳарбий технологиялар ўтмишда қолмоқда. Уларнинг ўрнини келажак эгаллайди: ақлли ўқлар, яширин дронлар ва лазерли қуроллар. Бу қуроллар яқин ўн йилликлардаги ҳарбий можаролар шаклини белгилаб беради. Бир нарса аниқки, нималардир ишлаб чиқилмоқда - лекин, шубҳасиз, у тез орада ҳақиқий жанговар миссиялар учун ишлатилади. 

Ернинг “қиёмат астероиди” билан тўқнашуви хавфи қайта ҳисоблаб чиқилди

Олимлар сайёрамиз учун хавфли бўлган катталикдаги космик жинслар камдан-кам ҳолларда, яъни   600 000 йилда бир марта тушишини таъкидламоқдалар. Бироқ, янги маълумотлар Ернинг “Қиёмат астероиди” билан тўқнашуви хавфи аввал тахмин қилинганидан анча юқори эканига ишора қилмоқда. 

Сиз камида битта "Қиёмат астероиди" ҳақида аниқ биласиз. Гап 66 миллион йил аввал замонавий Юкатан ярим ороли ҳудудига қулаган 10 километрлик тош ҳақида бормоқда. У туфайли сайёрамизда динозаврлар бутунлай қирилиб кетди. Бундай йирик астероидлар Ерга бир неча марта тушган. Аммо агар илгари олимлар тўқнашув ҳар 600-700 минг йилда бир марта содир бўлади деб ишонишган бўлса, энди янги тадқиқот натижаларига кўра, тўқнашув хавфини ҳар бир неча ўн минг йилда бир марта ошириш керак бўлади. 

Тадқиқотни НАСА космик парвозлар маркази бош олими Жеймс Гарвин олиб борди, деб ёзади СcиенcеАлерт нашри.  У ўз жамоаси билан биргаликда Ернинг катта зарбали кратерларини ўрганиб чиқди ва уларнинг ўлчамлари нотўғри ҳисобланган, деган хулосага келди. Аслида, улар икки-уч баробар каттароқдир. Бинобарин, уларнинг пайдо бўлишида илгари тахмин қилинганидан кўра каттароқ космик жисмлар ҳам айбдор. Янги тадқиқотга кўра, Жаманшин кратерининг диаметри 14 км (қора ҳалқа) ўрнига 30 км (қизил ҳалқа)ни ташкил қилади. Масалан, ҳозирги Қозоғистон ҳудудида тахминан 90 минг йил олдин шаклланган Жаманшин зарба кратери диаметри 14 км гача аниқ кўринадиган пойдеворга эга. Аммо, агар биз ушбу пойдевор атрофида жойлашган камроқ сезиларли ҳалқаларни ҳисобга олсак, кратернинг диаметри қабул қилинган 14 км дан 30 км гача ошади. 200 дан 400 м гача бўлган метеорит, энг кўп муҳокама қилинган гипотезага кўра, бундай гигантнинг пайдо бўлиши учун жавобгар бўлиши мумкин эмас эди. Катта эҳтимол билан, у бир километрдан ошиқроқ эди. Жаманшин кратеридан ташқари, олимлар учта зарба кратерининг ҳажмини қайта ҳисоблаб чиқдилар. Хулоса бир хил: уларнинг ҳақиқий ўлчамлари қабул қилинганидан икки-уч баравар катта. Яъни, бир километр узунликдаги астероидлар сайёрамизга илгари олимлар ўйлаганидан деярли ўн баравар тез тушиши мумкин.

Агар динозаврлар тирик қолганида бизнинг дунёмиз қандай бўлар эди?

Олимлар шундай жавоб қилишмоқда. Тасаввур қилинг-а, динозаврларни ўлдирган астероид мўъжизавий тарзда сайёрамиз билан тўқнашмай ёнидан ўтиб кетди.  Бундан 66 миллион йил олдин Ерга 10 миллиард атом бомбаси кучига эга астероид қулаган. У эволюция йўналишини ўзгартирди. Осмон қорайиб кетди, ўсимликлар, кейин улар билан озиқланган ҳайвонлар нобуд бўлди. Озиқ-овқат занжири бузилиб, тирик организмларнинг 90 фоизидан кўпроғининг йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Чанг тушганда, бир ҳовуч қушга ўхшаш жонзотлардан бошқаси йўқ бўлиб кетди. Агар астероид Ерга қуламаганда ва динозаврлар омон қолганда нима бўларди? Ойга космик кемаларни жўнатаётган жуда ривожланган йиртқичларни тасаввур қилинг. Динозавр олимлари нисбийлик назариясини кашф қилмоқдалар ёки сут эмизувчилар Ерни эгаллаб олган фаразий дунёни муҳокама қилмоқдалар. Вазият шундай бўлиши мумкинмиди? Жавоб: Бу имконсиз эмас, лекин эҳтимолдан йироқ. Ҳайвон биологияси унинг эволюция йўналишини чеклайди, деб ёзади Phys.org сайти. Агар динозаврлар омон қолса ва катталиги ўсиб улғайган бўлса ҳам, бу уларнинг мияларининг ўсишига олиб келган бўлса ҳам, улар бунданда кўпроқ ақлли бўлмас эди. Таққослаш учун: гигант тиранозаврнинг миясининг оғирлиги бор-йўғи 400 г, велоcираптор - 15 г. Одам миясининг ўртача оғирлиги 1,3 кг. Хулоса: агар астероид Ерга қуламаганда динозаврлар омон қолар эди, лекин улар даҳога айланмасди, барибир. Энг катта миялар ва энг мураккаб хатти-ҳаракатлар, энг аввало, маймунлар, филлар ва дельфинлар каби сут эмизувчиларда ривожланган бўлар эди.

Саидмурод Раҳимов, ЎзА 

Материал интернет маълумотлари асосида тайёрланди.