Бугунги пандемия шароитида яшаш ҳеч кимга осон бўлаётгани йўқ.

Бугунги пандемия шароитида яшаш ҳеч кимга осон бўлаётгани йўқ. Лекин ҳар биримиз синовли кунларнинг ўтиб кетишига ишоняпмиз. Бу офат инсон саломатлиги энг муҳим омил эканини барчамизга яна бир бор англатди.

Олимларнинг айтишича, юқумли касалликларнинг кенг миқёсда тарқалиб кетишида миграция асосий сабаблардан бири. Бу нафақат коронавирус билан кузатилаётган ҳолат, балки тарихда ҳам бундай кўнгилсиз воқеалар кўп бор такрорланган. “Испанка”, вабо, қора ўлат, лепра каби юқумли касалликлардан инсоният кўп азият чеккан.

ЎзА мухбирининг Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институти профессори, тиббиёт фанлари доктори Эгамберди ЭШБОЕВ билан суҳбати бугунги пандемик ҳолат, шунингдек, лепра юқумли касаллиги билан курашиш тарихи ва бу борада эришилган ютуқлар хусусида бўлди.

– Очиғи, коронавирус балоси билан курашиш жаҳон тиббиётининг заиф томонларини кўрсатиб қўйди. Бугун энг ривожланган давлатларнинг олимлари вакцина устида бош қотирмоқда. Гарчи, тиббиётда коронавирусга чалинганларни даволаш тизими шакллантирилган бўлса-да, аниқ даво усули ҳали маълум эмас. Дунё бўйича карантин тартиблари жорий қилинди, лекин вирусни тўхтата олиш мушкул бўлмоқда.

Бунга асосий сабаб аҳоли ўртасида тиббий маданиятнинг шаклланмаганидир. Масалан, мамлакатимизда каттиқ карантин жорий этилди. Аммо касалланиш тўхтагани йўқ. Аксинча, одамлар ўртасида дастлаб бу янги вирусга ишонмаслик ҳолати кузатилди ҳамда эътиборсиз қаралди. Чунки фуқаролар юқумли касалликлар ва унинг асоратлари ҳақида яхши маълумотга эга эмас. Ҳар қандай юқумли касалликка чалинмасликнинг биринчи омили масофа. Афсуски, одамларимиз шу ўтган даврда масофа сақлай билдими? Сақламади. Мана, асосий сабаб қаерга бориб тақалади. Ниқобда юриш – бу ҳам касалланмасликнинг асосий омили. Фуқароларимиз ниқобни қандай тақаяпти? Бу ўзингизга аён. Шахсий гигиена: қўлни ювиш, кўчага чиққанда қўлимиз билан юзимизга тегмаслик. Бу талабларни бажариш қийин иш эмаску?!

Назаримизда, бугун аҳоли ўртасида тиббий маданиятни шакллантириш борасида кўрилаётган чора-тадбирларни тизимлаштириш вақти келди. Эҳтимол, биз шундагина кутилган натижага эришамиз.

– Илмий изланишингиз ва фаолиятингиз лепра касаллигини ўрганиш билан боғлиқ. Бугунги авлод бу юқумли касаллик ҳақида деярли маълумотга эга эмас. Айтингчи, лепра қандай касаллик?

– Бу юқумли касаллик жаҳон тиббиётида лепра, бизнинг тилимизда мохов, деб юритилади. Касаллик юқумли бўлиб, у ҳаво томчилари орқали юқади. Бу касалликка чалинган беморда буруннинг ички қисми яллиғланиши, қичиши ва тез-тез қонаши кузатилади. Бўғинларда оғриқ, чарчоқ, ҳолсизлик, терлаш, тана ҳароратининг кўтарилиши, ҳид билмаслик ва сувни кўп ичиш аломатлари пайдо бўлади. Касалликнинг микобактерия таёқчаларини ташувчи фақат инсондир. Чунки ҳайвонларда бу касаллик учрамайди.

Лепранинг сил касаллиги ва витилиго касалликларига ўхшаш симптомлари бор. Масалан, сил касаллигининг тери касаллиги турида, витилигода лепра сингари терида оқ доғлар пайдо бўлади. Сил касаллигининг юқувчанлиги лепрага нисбатан юз маротаба юқори. Витилигодаги оқ доғлар устида сезувчанлик бор, лекин лепрада бу ҳолат йўқ.

Дейлик, бугун дунёдаги ҳаётни ўзгартирган коронавируснинг симптомлари 5-14 кун ичида намоён бўлади. Лепранинг яширин даври 5-10 йил, ҳатто 20-30 йил ҳам давом этиши мумкин. Масалан, буни мен ўзимнинг ҳаётий тажрибамда кузатганман. Бундан 20 йил аввал Сирдарё вилоятининг бир туманида 30 ёшли беморда шу касаллик аломатлари аниқланган эди. Даво тартиби бўйича ўша беморнинг келиб чиқишини аниқладик. Маълум бўлишича, бемор асли тожикистонлик бўлиб, унинг отаси шу касаллик билан оғриган экан. У шу ерда ишлаб, кейинчалик оила қурган. Беморга дастлабки амбулатор чора-тадбирлар кўрилгач, кейинчалик тожикистонлик ҳамкасблар ёрдамида уни ўз юртига жўнатишга муваффақ бўлгандик.

– Маълумотларга кўра, ўтган даврларда деярли дунёнинг барча мамлакатида бу касалликка чалинган беморлар бўлган. Бугунги кунда тиббиёт ушбу юқумли касалликни тўхтата олди. Бу ютуқларнинг асосий сабаби нимада деб биласиз?

– XVI-XVII асрларда лепра юқумли касаллиги дунё бўйича кенг тарқалган. Даво усули ҳам маълум бўлмаган. Одамлар анча азият чеккан. Юқорида айтганимдек, беморлар танаси иссиқ-совуқни сезмаган. Йиллар ўтиши билан беморнинг ташқи кўриниши қўрқинчли тарзда ўзгариб кетган. Германия, Англия, Францияда 2000 дан ортиқ шифохоналар бўлган.

1873 йилда Армоид Ганзен касалликнинг қўзғатувчисини топган. Яъни, у микроскоп орқали микобактерия таёқчаларини аниқлашга муваффақ бўлган. XVIII-XIX асрларда чет ҳудудларда шифохоналар қуриб, беморларни бир умрга иҳоталаган. Ўтган асрнинг 60-йилларида ҳайвонларда ўтказилган тажриба ва унда эришилган натижа ҳамда кейинги йиллардаги изланишлар туфайли бугунги кунда ана шундай ютуқларга эришилди. Ўтган асрнинг 70-йилларида эса беморларни амбулатор шароитда даволашга муваффақ бўлинган.

– Ўрта Осиё, хусусан, Ўзбекистонда касалланиш қандай кечган?

– Касалликнинг келиб чиқиш сабаби шундаки, ўша пайтда одамлар тозаликка, шахсий гигиенага амал қилмаган. Етишмовчилик ва доим бир хил овқат тановул қилиш ҳам асосий сабаб бўлган. Шунинг учун касалликни даволашда унинг пайдо бўлган ўчоғини топиш муҳимдир. Қолаверса, одамлар миграция туфайли ҳам микобактерия ташувчисига айланган.

Афсуски, Ўрта Осиё халқлари орасида лепра юқумли касаллигига чалинганлар бўлган. Масалан, 1929 йил Қозоғистон Республикасининг Қизилўрда вилоятида, 1931 йил Самарқанд вилояти ҳудудида ва 1933 йил Қорақалпоғистон Республикасида беморларни даволайдиган махсус шифохоналар қурилган. Вазият яхшилангандан кейин, 2006 йил декабрь ойида Самарқанддаги касалхона ёпилган. Эътиборли жиҳати, ўтган 80 йил мобайнида бор-йўғи Самарқанд вилоятида 18 бемор аниқланган, холос. Аслида, ушбу шифохона бутун собиқ иттифоқда аниқланган беморлар учун макон бўлган.

Қорақалпоғистон Республикасида вазият бироз мураккаб кечган. Негаки, Оролбўйи аҳолиси ҳаёт тарзи яхши бўлмаган. Бунда биргина қорақалпоқ аҳолиси эмас, балки денгиз атрофида яшаган қозоқлар, туркманлар ҳам айнан шу касалликни юқтирган. Улар фақат балиқни дудлаб, пишириб бир хил таом истеъмол қилган. Кейинчалик ўша манзилда яшовчи аҳоли картошка, помидор, бодринг, кўкатлар истеъмол қила бошлагани натижасида уларнинг иммун тизими янада мустаҳкамланган. Шу билан биргаликда, тиббий гигиенанинг ривожи ҳам ушбу касалланишни камайтирган.

Миграциянинг кучини қарангки, 1946 йилда Ангрен шаҳридаги кўмир конида ишлаётган 5 нафар беморга шу касаллик ташхиси қўйилди. Ўша беморлар ҳам япониялик бўлиб, улар собиқ Квантун армиясининг ҳарбий маҳбуслари бўлган.

– Мамлакатимизда бу касалликка қарши курашиш тадбирлари қандай амалга оширилмоқда?

– Бугунги кунда ҳам дунё бўйича лепра юқумли касаллигига қарши курашиш чоралари кўрилмоқда. Аҳамиятли томони, ўтган даврда ҳам, ҳозирги кунда ҳам беморларни даволаш бепул. Дунё бўйича авваллари ҳар йили миллиондан ортиқ инсонлар касалликни юқтирган бўлса, ҳозир бу ўртача ҳисобда 200 мингдан ошади. Агар касаллик вақтида аниқланса, бемор бутунлай соғайиб кетади. Тахминимизча, XXI асрнинг 30-йилларига келиб, дунё бу юқумли касалликдан бутунлай фориғ бўлади.

Ҳозирги кунда мамлакатимизда лепра юқумли касаллиги хавфидан бутунлай қутулганмиз. Фақат касаллик ўчоқлари бор ҳудуд доимий назоратимизда. Қорақалпоғистон Республикасида ҳам худди шундай. Лекин у ҳудудда беморлар учун қурилган махсус шифохона ҳамон ишлаб турибди. У ерда саноқлигина кекса ёшдаги инсонлар даволанади ва шифо топгандан сўнг уйига рухсат берилади.

– Сизнингча, юртимизда юқумли касалликлар билан курашиш ва уларни эрта аниқлаш учун қандай тезкор чоралар кўриш керак? Бу борада ечимини кутаётган муаммолар борми?

– Аввало, коронавирус билан курашиш тиббиётимиз учун нима зарур, нима зарур эмаслигини кўрсатиб қўйди. Шунга қарамасдан, масъулларимиз имкон қадар ҳаракат қилмоқда. Натижаларни эса ҳаммамиз кузатиб турибмиз. Энди яна нималар қилиш керак? Назаримда, тиббиётимиз ривожи учун керак бўлган замонавий тиббий ускуналар билан таъминлаш, соҳадаги нима камчиликлар бўлса, рўй-рост айтишга одатланишимиз керак. Масалан, мамлакатимизда беморлардан суртма олиб, вирусларга қарши антитаначаларни аниқлайдиган лабораториялар талайгина. Бироқ электрон микроскопларга эга лабораториялар деярли қолмади. Ана шунга эришишимиз керак. Чунки вирусни экиб, ундириб ва унга қарши вакциналар ишлаб чиқиш жараёнига ҳозирланадиган пайт келди.

Қолаверса, кадрлар масаласида ҳам муаммоларимиз бор. Бугун биология факультетини тугатиб, олти-тўққиз ойлик курсни тугатган лаборантлар фаолиятига чек қўйиш зарур. Чунки вирусолог-лаборантлар йиллар давомида тиббиёт институтларида тайёрланиши керак.

Албатта, бу масалалар вақти-соати билан ҳал бўлишига ишонамиз. Негаки, бунга давлатимиз томонидан тиббиётимизга қаратилаётган эътибор, шунингдек, бугунги талаб ва эҳтиёжнинг ўзи шунга имконият яратмоқда. Бироқ шуни унутмаслигимиз керакки, ҳар қандай касаллик, хусусан, юқумли касалликларнинг олдини олишда тиббий маданият энг муҳим таъсирли чорадир.

Насиба ЗИЁДУЛЛАЕВА, ЎзА