Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти юртимизнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тарихи, ўзбек халқининг маданий ютуқлари ҳақида тадқиқотлар олиб боради. Бугун институт олимлари биз билган ва билмаган қандай мозий ҳақиқатларни, тарихий янгиликларни тақдим эта олади? Мамлакатимизда тарих фанига бўлган қарашлар, жамиятда фанни ўрганиш иштиёқи, айниқса, ёшлар орасида бу масалаларда қандай камчиликлар ёки ҳал этишимиз керак бўлган мақсадли ишлар бор? Шулар ҳақида Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти директори, профессор Азамат ЗИЁ билан суҳбатлашдик.

– Инсоннинг тарбиясида хоҳ бизнинг жамият, хоҳ бошқа жамият бўлсин, тарихий тафаккурнинг ўрни жуда муҳим. Бирор бир халқ, бирор инсон йўқки, ўзининг ўтмиши билан қизиқмаган бўлса. Тарихий меросимиз билан боғлиқ имкониятларимизни солиштирсак, бугунги тарихий тафаккуримиз бўйича қилаётган ишларимиз қониқарли эмас. Бугунги Ўзбекистон, деганда биз, албатта, 450 минг квадрат километр доирасидаги ҳудудни тушунамиз. Лекин аслида ўзбек халқи давлатчилигининг тарихи унданда кенгроқ теграни қамраб олади. 

Аммо Россия империясини 1917 йилдан бошқаришни қўлга олган Совет ҳокимияти Туркистонни парчалаб ташлади. Бунинг оқибатида бир қанча республикалар сунъий равишда тузилди. Ўзбекистон ССР, Қозоғистон ССР, Туркманистон ССР, кейинчалик Қирғизистон ССР ва Тожикистон ССР каби.

То унгача бўлган минг йиллар ичра айнан мана шу, бугун биз Марказий Осиё деб атайдиган ҳудуд Турон, Туркистон атамалари билан машҳур бўлган, яъни бизнинг ота-боболаримиз ўзларининг юртини Турон, Туркистон, ўзларини эса туронлик, туркистонлик деб билганлар. 

Узоққа боришнинг кераги йўқ, 100-120 йил бурун ўзимизнинг миллий матбуотда, асарларда жадидларимиз бу юртни нима деб атаганлар? Ўзларини ким деб билганлар? Ўқисангиз, ҳамма нарса кўринади. Ўзларини туркий деб билганлар. Демак, биз ўтмишимиз ҳақида, тарихимиз борасида сўз юритганимизда хоҳлаймизми-хоҳламаймизми, Туркистон, Турон миқёсида фикрлашга, гаплашишга, муҳокама қилишга, илмий ишлар олиб боришга мажбурмиз. 

Талабаларга дарс берганда ҳам доим шуни мисол келтираманки, бизнинг тарихимизни бир шакл билан кўрсатадиган бўлсак, Миср эҳромларига ўхшатадиган бўлсак, энг тепасида ҳозирги Ўзбекистон турса, пастга тушган сари, яъни тарихга чуқурлашган сари кенгайиб бораверади. Умуман олганда, эса туркий халқлар энг қадимги замонлардан ҳозирги Қора денгиз бўйларидан то Япон денгизгача бўлган, яъни Ғарбдан Шарққа юрадиган бўлсак, Шимолдан Жанубга қарайдиган бўлсак, ҳозирги Афғонистоннинг жанубларигача бўлган ерларда яшаганлар. Ҳам кўчманчи турмуш тарзини кечирганлар, ҳам ўтроқ бўлиб яшаганлар.

Ҳаммамизга маълум бўлган бир тарихий минтақа – Афғонистоннинг жануби-ғарби ва Эроннинг жануби-шарқи, Сейистон, дейилган. Бу Сейистон ҳудуди Сакистон саклар ўлкасидан келиб чиққан. Кейинчалик асрлар давомида атамада юз берган ўзгаришлар оқибатида мана шундай шаклга келган, яъни саклар ўлкаси. Бир неча минг йил олдин бизнинг аждодларимиз ўша пайтларда саклар ёки шаклар, скифлар тарзида турлича талқинлар билан аталган. Улар шунчалик катта мавқега эга бўлган эканки, уларнинг юрти Сакистон деб аталган. Бўлмаса бундай ном ўз-ўзидан у ерда пайдо бўлмасди.

Мана шу маънода айтадиган бўлсак, бизнинг тарихий илдизларимиз ва ўтмишимизнинг пойдевори жуда кенг ва қалин. Кўпчилик билмайдиган бир тарихий воқеани мисол келтираман. Бундан тахминан 250 миллион йиллар бурун бугунги Марказий Осиё ўрнида океан бўлган. Одатда океан, денгизлар қуриши натижасида улардаги ўсимликлар, ҳайвонот дунёсининг қолдиқларидан нефть ва газ пайдо бўлади. Бизнинг минтақамиздаги нефть-газларнинг пайдо бўлиши ҳам бекорга эмас.

Бундан ташқари, ўша океаннинг қолдиқлари, ҳар хил чаноқлар бугун ҳам олимлар томонидан топилган ва топилмоқда. Демак, қитъаларни сурилиши натижасида бизнинг еримиз ҳозирги шаклга келган ва айнан Туронимиз, Туркистонимиз ўрнида ҳам табиий географик ўзгаришлар юз бериб борган. 

– Бу ерда илк одамлар қачон пайдо бўлган? 

– Фарғона водийсида Селунғур деган жой бор. Бу ҳозир Қирғизистон ерларига тўғри келгани билан аввалдан Туркистоннинг қадимги маконларидан бўлган. Шу ердан аниқланган топилмаларга кўра, бир миллион йил олдин бу ерда одамлар яшаган. Аввал Селунғур ҳақида ўқиганимда, бу ердан топилган одамнинг ёши бир ярим миллион, бир миллион етти юз минг дейилган. Лекин кейинги пайтда бу ёшни жуда ҳам пастга тушириб юборишганди – 300 мингдан ошмайди, деган  фикрлар ҳам бўлди. Бу эса илм-фаннинг баъзи бир бизга маъқул келмайдиган жиҳатлари билан боғлиқ, яъни илм-фанда ҳам рақобат бор. Биз буни ҳам очиқ ойдин айтишимиз керак. Айниқса, тарих фанида. Сабаби, тарих, бу – жуда катта мафкуравий масала. Тарих, бу – жуда катта сиёсат масаласи.  
Кимлардир “Тарихни сиёсатга аралаштириш керак эмас, сиёсатни тарихга аралаштириш керак эмас”, деган гапларни гапиради. Мен буларга ҳеч қачон қўшилмайман.

“Тарихни сиёсатга алоқаси йўқ, тарих умум инсонники, тарих бир миллатники, бир давлатники бўлолмайди. Биз жаҳон тарихининг ажралмас бўлагимиз. Биз ўзимизни жаҳон тарихи орқали кўришимиз керак”, деган гапларнинг ўзи сиёсат. Яъни бизни бошқача йўлдан олиб кетишга бўлган уринишлардир. Нима бўлишидан қатъи назар, шу ерда бизнинг энг қадимги аждодларимиз яшаган. 

Суҳбатнинг давомини ушбу ҳавола орқали кўришингиз мумкин... 

<iframe width="640" height="360" src="https://www.youtube.com/embed/ukjqijmUsSg" title="Халқ ўтмишини реал акс эттиришга имкон бермаган даврлар ёхуд илк давлатчилик асоси..." frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen></iframe>

Абдулазиз РУСТАМОВ,

ЎзА