Социологик нуқтаи назардан таълим инсоннинг индивидуал эҳтиёжларидан эмас, балки у аъзо бўлган жамият эҳтиёжларидан келиб чиқади. Ҳар қандай жамиятнинг таълим тизими унинг умумий ижтимоий тизими билан боғлиқ. Бу ҳозирги ижтимоий тизим учун маълум функцияларни бажарадиган қуйи тизим. Бутун ижтимоий тизимнинг мақсадлари ва эҳтиёжлари унинг таълим тизимига юклаган функцияларида ва ушбу функцияларни бажариш учун уни тузилма шаклида намоён қилади.

Жамиятда таълим тизимининг асосий вазифаси маданий меросни янги авлодларга етказишдир. Аммо ўзгарувчан жамиятда улар авлоддан-авлодга ўзгаришда давом этмоқда ва бундай жамиятдаги таълим тизими нафақат маданий меросни етказиши, балки ёшларни уларда содир бўлиши мумкин бўлган ёки кутилаётган ҳар қандай келажакда содир бўлиши мумкин ўзгаришларга мослашишга тайёрлашга ёрдам бериши керак. Замонавий жамиятларда "режалаштирилган ёки қасддан инновацияларнинг иккиламчи оқибатлари натижаси бўлган ўзгаришларнинг нисбати олдинги даврларга қараганда анча юқори". Бу кўпроқ яқинда мустақилликка эришган ва ривожланиш босқичида бўлган жамиятларга тааллуқлидир. Бинобарин, бундай замонавий мураккаб жамиятларда таълим ижтимоий ўзгаришларнинг агентига айланиб, қўшимча функцияни бажаришга чақирилади. Шундай қилиб, таълим тизими ва жамият ўртасидаги муносабатлар баъзан жамият таълим тизимидаги ўзгаришларга, баъзан эса таълим тизими жамиятдаги ўзгаришларга таъсир қилади.

Одамлар ўзаро таъсирининг динамик жараёнлари ва улар биологик, психологик, маданий таъсирлар билан боғлиқ ҳолда шаклланадиган қонуниятларни илмий ўрганиш зарурдир. Шундай қилиб, социология ижтимоий ҳодисалар, ижтимоий ташкилотлар ва маданий нақшларни ўрганади. У ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи қонуниятларни ва шахс шахсини ривожлантирувчи кучларни кашф этишга интилади.  

Этимологик жиҳатдан "таълим" сўзи лотинча " educare" каби турли хил сўзлардан келиб чиққан бўлиб, "чиқариш" ёки "озиқлантириш" деган маънони англатади; " eduere", яъни "чиқариш" ёки "чиқариб ташлаш"; " educatum", яъни ўқитиш ёки ўрганиш ҳаракати; “ educatus”, яъни тарбиялаш; ва " educatio", яъни насл бериш, тарбиялаш деган маънони англатади.

Суқрот таъбири билан айтганда, “таълим ҳар бир инсон онгида яширинган умуминсоний ғояларни ёритиш демакдир”. Афлотун тушунтирадики, "тарбия тўғри тартибга солинган завқ ва оғриқ туйғулари масаласидир". У таълимни индивидуал ва ижтимоий адолатга эришиш воситаси сифатида қаради. Аристотел шундай дейди: “Тарбия – соғлом танада соғлом ақл яратишдир”. У инсоннинг қобилиятларини, айниқса, ақлини ривожлантиради, у энг олий ҳақиқат, эзгулик ва гўзаллик ҳақида тафаккурдан баҳраманд бўлади. Маҳатма Ганди таълимни бутун умр давом этадиган ва инсоннинг ҳар томонлама ривожланишига хизмат қиладиган жараён деб ҳисоблади. Рабиндранат Тҳакурнинг сўзларига кўра, "энг юқори таълим - бу бизга нафақат маълумот берадиган, балки ҳаётимизни мавжуд бўлган барча нарсалар билан уйғунлаштирадиган нарсадир".

Шундай қилиб, "таълим" атамаси кенг маънога эга ва унга аниқ таъриф бериш мумкин эмас. У одамлар, жамият, атроф-муҳит, ижтимоий тузилма ва анъаналарни ўз ичига олади. Шунинг учун таъриф кенг қамровли ва қамраб олувчи бўлиши керак.  

Идеалистларнинг фикрича, ҳаётнинг мақсади маънавий ривожланишдир. Улар учун ҳақиқат руҳийдир. У ғоялар, мақсадлар, номоддий қадриятлар ва ички ҳақиқатларда мавжуд. Прагматистлар таълимни ижтимоий тараққиёт жараёни сифатида кўради.

Таълимни мақсадли, онгли ёки онгсиз, психологик, социологик, илмий ва фалсафий жараён сифатида кўриш мумкин, бу шахснинг максимал даражада ўсишига ёрдам беради, шунингдек, жамиятни максимал даражада бахт ва фаровонликдан баҳраманд бўладиган тарзда ривожлантиради. Демак, таълимни кенг маънода шахсни унинг ажралмас қисми бўлган жамият томонидан унинг эҳтиёжлари, талабларига мувофиқ ривожланиши деб таърифлаш мумкин.

Ҳар қандай ҳолда ҳам таълим ва жамият биргаликда шаклланади. Уларнинг уйғунлиги, бирга ривожланиши ташқи ва ички омиллар, урф-одатлар, менталитет ва албатта замонавий билимларнинг кашф қилиниши билан чамбарчас боғлиқдир.

Нигора Исматуллаева,

Тошкент давлат юридик университети ўқитувчиси.

ЎзА