Sotsiologik nuqtai nazardan ta’lim insonning individual ehtiyojlaridan emas, balki u a’zo bo‘lgan jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har qanday jamiyatning ta’lim tizimi uning umumiy ijtimoiy tizimi bilan bog‘liq. Bu hozirgi ijtimoiy tizim uchun ma’lum funksiyalarni bajaradigan quyi tizim. Butun ijtimoiy tizimning maqsadlari va ehtiyojlari uning ta’lim tizimiga yuklagan funksiyalarida va ushbu funksiyalarni bajarish uchun uni tuzilma shaklida namoyon qiladi.

Jamiyatda ta’lim tizimining asosiy vazifasi madaniy merosni yangi avlodlarga yetkazishdir. Ammo o‘zgaruvchan jamiyatda ular avloddan-avlodga o‘zgarishda davom etmoqda va bunday jamiyatdagi ta’lim tizimi nafaqat madaniy merosni yetkazishi, balki yoshlarni ularda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan yoki kutilayotgan har qanday kelajakda sodir bo‘lishi mumkin o‘zgarishlarga moslashishga tayyorlashga yordam berishi kerak. Zamonaviy jamiyatlarda "rejalashtirilgan yoki qasddan innovatsiyalarning ikkilamchi oqibatlari natijasi bo‘lgan o‘zgarishlarning nisbati oldingi davrlarga qaraganda ancha yuqori". Bu ko‘proq yaqinda mustaqillikka erishgan va rivojlanish bosqichida bo‘lgan jamiyatlarga taalluqlidir. Binobarin, bunday zamonaviy murakkab jamiyatlarda ta’lim ijtimoiy o‘zgarishlarning agentiga aylanib, qo‘shimcha funksiyani bajarishga chaqiriladi. Shunday qilib, ta’lim tizimi va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar ba’zan jamiyat ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarga, ba’zan esa ta’lim tizimi jamiyatdagi o‘zgarishlarga ta’sir qiladi.

Odamlar o‘zaro ta’sirining dinamik jarayonlari va ular biologik, psixologik, madaniy ta’sirlar bilan bog‘liq holda shakllanadigan qonuniyatlarni ilmiy o‘rganish zarurdir. Shunday qilib, sotsiologiya ijtimoiy hodisalar, ijtimoiy tashkilotlar va madaniy naqshlarni o‘rganadi. U ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniyatlarni va shaxs shaxsini rivojlantiruvchi kuchlarni kashf etishga intiladi.  

Etimologik jihatdan "ta’lim" so‘zi lotincha " educare" kabi turli xil so‘zlardan kelib chiqqan bo‘lib, "chiqarish" yoki "oziqlantirish" degan ma’noni anglatadi; " eduere", ya’ni "chiqarish" yoki "chiqarib tashlash"; " educatum", ya’ni o‘qitish yoki o‘rganish harakati; “ educatus”, ya’ni tarbiyalash; va " educatio", ya’ni nasl berish, tarbiyalash degan ma’noni anglatadi.

Suqrot ta’biri bilan aytganda, “ta’lim har bir inson ongida yashiringan umuminsoniy g‘oyalarni yoritish demakdir”. Aflotun tushuntiradiki, "tarbiya to‘g‘ri tartibga solingan zavq va og‘riq tuyg‘ulari masalasidir". U ta’limni individual va ijtimoiy adolatga erishish vositasi sifatida qaradi. Aristotel shunday deydi: “Tarbiya – sog‘lom tanada sog‘lom aql yaratishdir”. U insonning qobiliyatlarini, ayniqsa, aqlini rivojlantiradi, u eng oliy haqiqat, ezgulik va go‘zallik haqida tafakkurdan bahramand bo‘ladi. Mahatma Gandi ta’limni butun umr davom etadigan va insonning har tomonlama rivojlanishiga xizmat qiladigan jarayon deb hisobladi. Rabindranat Thakurning so‘zlariga ko‘ra, "eng yuqori ta’lim - bu bizga nafaqat ma’lumot beradigan, balki hayotimizni mavjud bo‘lgan barcha narsalar bilan uyg‘unlashtiradigan narsadir".

Shunday qilib, "ta’lim" atamasi keng ma’noga ega va unga aniq ta’rif berish mumkin emas. U odamlar, jamiyat, atrof-muhit, ijtimoiy tuzilma va an’analarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ta’rif keng qamrovli va qamrab oluvchi bo‘lishi kerak.  

Idealistlarning fikricha, hayotning maqsadi ma’naviy rivojlanishdir. Ular uchun haqiqat ruhiydir. U g‘oyalar, maqsadlar, nomoddiy qadriyatlar va ichki haqiqatlarda mavjud. Pragmatistlar ta’limni ijtimoiy taraqqiyot jarayoni sifatida ko‘radi.

Ta’limni maqsadli, ongli yoki ongsiz, psixologik, sotsiologik, ilmiy va falsafiy jarayon sifatida ko‘rish mumkin, bu shaxsning maksimal darajada o‘sishiga yordam beradi, shuningdek, jamiyatni maksimal darajada baxt va farovonlikdan bahramand bo‘ladigan tarzda rivojlantiradi. Demak, ta’limni keng ma’noda shaxsni uning ajralmas qismi bo‘lgan jamiyat tomonidan uning ehtiyojlari, talablariga muvofiq rivojlanishi deb ta’riflash mumkin.

Har qanday holda ham ta’lim va jamiyat birgalikda shakllanadi. Ularning uyg‘unligi, birga rivojlanishi tashqi va ichki omillar, urf-odatlar, mentalitet va albatta zamonaviy bilimlarning kashf qilinishi bilan chambarchas bog‘liqdir.

Nigora Ismatullayeva,

Toshkent davlat yuridik universiteti o‘qituvchisi.

O‘zA