Сўнгги йилларда Марказий Осиё минтақасида сув ресурсларини самарали бошқариш, атроф-муҳит ҳимояси ва барқарор ривожланиш масалалари тобора долзарб бўлиб бормоқда. Сув фақат иқтисодий ривожланиш учун эмас, балки жамият соғлиғи, қишлоқ хўжалигининг изчил ўсиши ва атроф-муҳит барқарорлигининг асоси.

Шу боис кўплаб давлатлар, хусусан, АҚШ, Европанинг етакчи давлатлари ва Осиёдаги илғор мамлакатлар сув қонунлари ва кодексларини янгилашга алоҳида эътибор қаратиб келмоқда. Ўзбекистон Республикасида сув ресурсларини тизимли ва шаффоф тарзда бошқаришга қаратилган янги Сув кодекси қабул қилинган.

Сув кодексида назарда тутилган муҳим жиҳатлар, янги тартиб ва ўзгаришлар хусусида Тошкент давлат юридик университети Экология ҳуқуқи кафедраси ўқитувчиси Сарварбек Абдуллажонов билан суҳбатлашдик.

–Яқинда 1993 йилги қонун ўрнини босувчи янги Сув кодекси кучга кирди. Бунинг асосий мақсади нима ва у аввалги қонундан қандай фарқ қилади?

–Кодекснинг асосий мақсади сув, сув ҳавзалари, сув хўжалиги иншоотлари ва сув фонди ерларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. Эски қонун аҳоли ва иқтисодий соҳалар эҳтиёжлари учун сувдан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган бўлса, янги Кодекс кенгроқ ва замонавийроқ мақсадларни белгилайди.

Жумладан, аҳоли, иқтисодий соҳалар ва экологик тизимлар учун барқарор сув таъминотига эришиш ва уни сақлаб қолиш, иқлим ўзгаришини мажбурий ҳисобга олган ҳолда сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни бошқаришни таъминлайди.

Шунингдек, давлат-хусусий шериклик (ДХШ) каби иқтисодий механизмларни ривожлантиришни белгилайди. Умуман олганда, янги Кодекс маъмурий бошқарувдан интеграциялашган ва барқарор ёндашувга ўтишни акс эттиради.

– Ўзбекистонда сув ресурсларини бошқариш ҳар доим марказлаштирилган ҳолда бўлган. Янги Кодекс бошқарув тузилмасини қандай ўзгартиради ва жамоатчиликни қарор қабул қилишда қандай жалб қилади?

–Эски қонунда давлат бошқаруви Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий ҳокимият органлари ва махсус ваколатли органлар томонидан амалга оширилиши белгиланган эди.

Янги Кодексда бу органлар сақланиб қолган, аммо ҳавза (гидрографик) бошқарув тамойилини жорий этган. Асосий янгилик - Сув кенгашларининг ташкил этилиши. Ушбу кенгашлар сув ресурсларини бошқариш бўйича қарорларда шаффофлик ва манфаатдор томонларнинг иштирокини таъминлаш учун ташкил этилган коллегиал маслаҳат органларидир. Бундан ташқари, Кодексда фуқаролар ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг сув ресурсларини бошқаришда иштироки аниқ белгиланган.

–Кодексда стратегик режалаштириш ҳақида сўз боради. Сув дастурлари энди қайси давр учун ишлаб чиқилади ва қандай янги омиллар ҳисобга олинади?

–Эски қонун сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишнинг интеграциялашган схемаларини ишлаб чиқишни назарда тутган эди. Янги Кодексда Давлат стратегик сув ресурсларини бошқариш дастурлари (уларни амалга ошириш концепциялари ва стратегиялари) жорий этилган. Ушбу дастурлар Сув ресурслари вазирлиги томонидан манфаатдор идоралар билан биргаликда ўрта муддатли (10 йилгача) ва узоқ муддатли (50 йилгача) даврлар учун ишлаб чиқилади. Сув хавфсизлиги ва иқлим ўзгаришини таъминлаш чоралари уларни ишлаб чиқиш жараёнида албатта ҳисобга олинади. 

Шунингдек, сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишнинг интеграциялашган схемаларини, шунингдек, стратегик дастурларни ҳисобга олган ҳолда ҳавза ёки ҳудудий сув ресурсларидан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш режалари ҳам ишлаб чиқилади.

– Сувдан фойдаланувчилар учун энг сезиларли ўзгариш "чегаралар"дан "квоталар"га ўтишдир. Бу механизмлар ўртасидаги туб фарқ нимада?

–Эски қонунда сувдан фойдаланувчилар ва истеъмолчилар учун белгиланган "сув олиш лимитлари" тушунчаси ишлатилган. Қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун лимитлар йилига икки марта, бошқа эҳтиёжлар учун эса йилига бир марта белгиланган. Янги Кодексда "Сув олиш квоталари" жорий этилган.

Хусусан, квоталар узоқроқ муддатга белгиланади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари (ер ижарачилари) учун ижара шартномаси муддатига, лекин 10 йилдан ошмаслиги керак. Қишлоқ хўжалиги бўлмаган эҳтиёжлар учун 10 йилгача. Бу кўпроқ барқарорликни таъминлайди.

Эски манбаларда сувдан фойдаланиш ҳуқуқларини ўтказиш тақиқлангани эслатиб ўтилган. Янги Кодексда ажратилган квотанинг бир қисми шартнома асосида ўша гидрографик зонадаги бошқа сувдан фойдаланувчига сотилиши мумкинлиги айтилган.

Суғориладиган ерлар учун квота иқлим, топография, тупроқ таркиби ва ер ости сувлари сатҳини ҳисобга олган ҳолда участка майдонини гектарига сув олиш меъёрига кўпайтириш йўли билан ҳисобланади.

–Кодекс ифлосланиш учун молиявий жавобгарликни қандай кучайтиради?

–Янги Кодекс иқтисодий механизмларни аниқ белгилаб беради. Жумладан, ифлослантирувчи тўловлар тамойили: кодексда сув ифлосланиши учун компенсация тўловлари ифлослантирувчи тўловлар тамойили асосида жорий этилади. Ушбу тўловлар ифлосланишни бартараф этиш, чеклаш ва камайтириш билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун мўлжалланган.

Сув етказиб бериш ва бошқа сув хизматлари учун тўловлар ўз кучида қолади. Ушбу тўловлар учун базавий ставкалар Сув ресурслари вазирлиги ва Иқтисодиёт ва молия вазирлиги томонидан сувни тежашни рағбатлантириш зарурлигини ҳисобга олган ҳолда тасдиқланади.

Кодекс сув соҳасида давлат-хусусий шериклик (ДХШ) ва аутсорсингдан кенг фойдаланишни назарда тутади. Бироқ, йирик ва айниқса муҳим сув хўжалиги объектлари хусусийлаштирилмайди. Сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш соҳасидаги хавфларни суғурта қилиш имконияти жорий этилди.

–Янги Кодексда иқлим ўзгариши туфайли тобора долзарб бўлиб бораётган сув танқислиги ва қурғоқчилик муаммоси қандай ҳал қилинади?

–Кодексда биринчи марта сув танқислиги ва қурғоқчиликка қарши курашишнинг ҳуқуқий тарифлари ва механизмлари жорий этилган. Сув танқислиги манбадаги сув миқдори узоқ муддатли норманинг 50 фоиз ёки ундан кам бўлган даврлар сифатида белгиланади.

Сув танқислиги ҳаддан ташқари бўлган тақдирда, Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси қуйидагиларга ҳақли:

–Таъсирланган ҳудудларда сувдан фойдаланишнинг янги устувор йўналишларини вақтинча жорий этиш тўғрисида махсус қарор қабул қилиш.

–Сув ресурсларидан фойдаланиш билан боғлиқ айрим ёки барча фаолият турларига чекловлар қўйиш. Бундан ташқари, сув экотизимларини сақлашни таъминлаш учун квоталарни тақсимлашда санитария ва экологик сув чиқариш талаблари ҳисобга олиниши керак.

–Янги сув қонунчилигини бузганлик учун қандай жазо чоралари кўзда тутилган ва молиявий жазо чораларида бирон бир ўзгариш борми?

–Сув қонунчилигини бузганлик учун жазо чоралари сақланиб қолмоқда. Кодексда сув олиш қоидаларини бузганлик учун молиявий жарималар батафсил баён этилган. Агар сув олиш қоидаларини бузиш молиявий жарима қўлланилганидан кейин бир йил ичида такрорланса, жарима беш баравар оширилади.

Рухсатсиз сув ҳавзалари ноқонуний фойдаланиш пайтида қилинган харажатлар учун компенсация олинмасдан қайтарилиши керак.

Гулноза Бобоева, ЎзА