Har bir mamlakatning, jamiyatning taraqqiyoti u yerda ilmu fanning naqadar rivoj topgani bilan uzviy bog‘liqdir. Ilmga va uni o‘rganishga qaratilayotgan e’tibor o‘sha davlatning ertangi kunini belgilab beradi. Har qanday mashaqqatli yo‘l katta va nurli manzilga olib chiqsa, inson ko‘zlagan manziliga yetsa, bu yo‘lda chekilgan qiyinchiliklar juda totli tuyuladi.
Ilm yo‘li ana shunday zahmatli, lekin natijasi arzirli, savobli, samarali yo‘l sanaladi. Bu yo‘ldan yurgan har bir inson butun bir jamiyatga, uning taraqqiyoti va takomiliga o‘z hissasini qo‘shib borarkan, o‘zi ham ziyoga, nurga yo‘g‘riladi. Zero, Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam o‘zi ilmni o‘rgangan va o‘zgalarga ham o‘rgatgan kishini – o‘ziga suvni singdirib, so‘ngra ko‘plab o‘t-o‘lanlarni o‘stirgan yerga o‘xshatganlar. Darhaqiqat, ilm o‘rganuvchi barchaga kerakli inson bo‘lib, undan atrofdagilarga hamisha manfaat yetadi. Zero, ilm – aql nuri. U insonlarni borliqni his etish, voqelikni idrok etish, ma’naviy va moddiy olamni anglashga, tafakkurini shakllantirishga undaydi. Ilm – yashash chirog‘i. U insonlarga baxt keltiradi, yorug‘likka chorlaydi, jaholatdan yiroqlashtiradi. Darhaqiqat, ilmni e’zozlagan va shu mashaqqatli yo‘ldan yurgan, shu ishga butun umrini baxshida qilgan insonlarning o‘zi ham, ular foliyatining mevalari – asarlari, tadqiqotlari va shogirdlari ham butun jamiyat uchun manfaatli va ardoqlidir.
Rahmatilla Barakayev xuddi ana shu mashaqqatli ilm yo‘lidan hormay-tolmay odimlayotgan, nafaqat odimlayotgan, balki yuzlab shogirdlarni ham o‘z ortidan ilm cho‘qqilari sari yetaklayotgan, Alloh nazariga tushgan insonlardan biri, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Rahmatilla Barakayevdagi bu xislat ota-bobolaridan o‘tgan desak xato qilmagan bo‘lamiz. Chunki u kishi ziyolilar avlodidan. Bobolari Safo bobo, Baraka bobolar o‘z davrining ziyolilaridan bo‘lib, Buxoro madrasalarida ta’lim berib, ziyo tarqatgan insonlar edi.
Olimlik, ilm yo‘li oson emas. Ushbu yo‘ldan yurmoq istagida bo‘lganlar ko‘p, ammo bu mashaqqatli yo‘lning oxiriga hamma ham yetavermaydi. Haqiqiy olimlik martabasiga erishmoq uchun juda ko‘p mashaqqat chekmoq, izlanmoq, mehnat qilmoq lozim. Shuning uchun ham olimlar haqida gapirayotganimizda, ularga chuqur hurmat, ehtirom ko‘rsatmog‘imiz darkor.
Professor Rahmatilla Barakayev keyingi qirq yildan ortiq vaqt davomida Toshkentda yashab, oddiy o‘qituvchilikdan, filologiya fanlari nomzodi, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti, folklori instituti professori darajasigacha bo‘lgan ilm va hayot yo‘lini bosib o‘tdi. Ushbu zahmatkash olimning hayot yo‘li yoshlar uchun juda ibratlidir.
Raxmatilla Barakayev Buxoro viloyatining Vobkent tumanida 1954 yilning 1 fevralida tavallud topgan. Uning yoshlik yillari qadimiy Vobkent tumanida o‘tdi. Bo‘lajak olim Vobkent tumanidagi umumiy o‘rta maktabda tahsil olib, ushbu maktabni 1971 yilda tugatadi. Uning dastlabki xabarlari viloyat va tuman gazetalarida o‘quvchilik davrlaridayoq e’lon qilingan edi. O‘rta maktabni muvaffaqiyatli tugallagan R.Barakayev 1971-1975 yillarda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti bo‘limida tahsil oldi. Hamda shu dargohda O‘tkir Rashid, G‘ani Abdurahmonov, Mazluma Asqarova, Natan Mallayev, Said Usmonov, Hamid Sulaymonov, To‘xta Boboyev kabi mashhur adabiyotshunos va tilshunos olimlarning ta’limidan bahramand bo‘ldi. R.Barakayev tilshunoslik va adabiyotshunoslik masalalariga talabalik yillaridayoq katta qiziqish bilan qaradi. U Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti talabalarining har yili o‘tkaziladigan an’anaviy ilmiy anjumanlarida bolalar adabiyoti, uning badiiyati muammolariga oid qiziqarli ma’ruzalari bilan ishtirok etdi. R.Barakayev 1975 yilda institutni tugatgach, bolaligi o‘tgan Vobkent tumanidagi 22-sonli maktabda ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi sifatida o‘z faoliyatini boshladi. 1975-1977 yillarda o‘quvchilarga ona tili va adabiyoti fanlarining mo‘’jizaviy qudratini anglashga, bu fanlarning ko‘ngilga yaqin qudratini tushuntirishga harakat qildi va o‘quvchilarining sevimli ustoziga aylandi. Qisqa ikki yil R.Barakayev uchun tanlangan kasbiga sadoqat, muhabbat bilan qarash, bolalar qalbiga yo‘l topishi uchun belgilagan maqsad va bu yo‘lda alohida izlanishlar olib borish, matbuotlarda faol chiqishlar qilish, qalamning charxlanishi, tezkorlik, hozirjavoblik xislatlarini egallashi uchun o‘ziga xos maktab bo‘ldi. O‘zining faoliyatini ta’lim jarayonidan uzoqlashtirmagan R.Barakayev 1977-1978 yillarda shu maktabning direktor o‘rinbosari, 1978-1980 yillarda Vobkent tumani xalq ta’limi bo‘limi bosh metodisti lavozimlarida davom ettirdi.
R.Barakayev alohida jo‘shqinlik bilan pedagogik faoliyatini ona tili va adabiyoti fanlaridan yuksak saviyada saboq berish, jamoat topshiriqlarini a’lo darajada bajarish bilan birga ilmiy-tadqiqot ishlari bilan ham muntazam shug‘ullana boshladi. Mana shu qiziqish olimni 1980 yilning oktyabrida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti, folklori instituti tomon yetakladi.
Kamolotga erishmoqchi bo‘lgan olimning ehtiyoji shu darajaga ko‘tariladiki, bu shaxsiy ehtiyoj ijtimoiy zarurat, jamiyat rivoji shartlari bilan uyg‘unlashadi. R.Barakayevning ilmiy faoliyatini kuzatar ekanmiz, yuqoridagi qaydlar aynan bunga mos ekanligini his qilish mumkin. Sababi bunday olimlar jamiyat ehtiyojlarini o‘z ehtiyojlari deb biladi va uni qondirishga intiladi. R.Barakayev ilmiy maqolalari uning ishqi filologiya faniga, badiiy adabiyot, xususan, bolalar adabiyotiga tushganligidan darak berardi. Olim 1994 yildan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti, folklori instituti ilmiy kotibi, 2018 yildan institutning “XX asr o‘zbek adabiyoti va hozirgi adabiy jarayon” bo‘limi mudiri, 2021 yildan ushbu bo‘limning katta ilmiy xodimi lavozimlarida mazmunli, samarali faoliyat olib bordi.
Mohir adabiyotshunos olim R.Barakayev – 1994 yilda “O‘zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Bu dissertatsiyada o‘zbek filologiyasi fanida ilk bor o‘zbek bolalar adabiyoti tarixi va hozirgi o‘zbek bolalar adabiyotining taraqqiyot tamoyillari maxsus monografik aspektda tahlil etilgan. O‘zining izlanishlari bilan olim bolalar adabiyoti, adabiy aloqalar, tarjima tarixi va nazariyasi bo‘yicha salmoqli, munosib hissa qo‘sha oldi. Olimning ilmiy faoliyatida o‘zbek bolalar adabiyotining paydo bo‘lishi, shakllanishi va tarqqiyoti muammolari alohida tahlil etilib umumlashtirilgan. Bu esa XX asr va istiqlol davri she’riyatining takomil jihatdan o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘rsatishi uchun xizmat qilgan.
Serg‘ayrat olim o‘zining bu sohadagi ilmiy izlanishlarini yanada davom ettirib, keyinchalik Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, G‘afur G‘ulom, Zafar Diyor, Quddus Muhmmadiy, Qudrat Hikmat, Safar Barnoyev, Tursunboy Adashboyev, Anvar Obidjon singari shoirlar ijodining o‘zbek bolalar she’riyatidagi o‘rni va maqomini ko‘rsatishga erishdi. Bu ishlar ilmiy jamoatchilik tomonidan yuksak baholandi. R.Barakayevning adabiyotshunoslik, xususan, bolalar adabiyotining umumnazariy muammolariga doir o‘quv qo‘llanmalari, dasturlar, uslubiy tavsiyalar yaratish sohasidagi faoliyati ham g‘oyat ibratlidir.
Olimning o‘zi va safdoshlari bilan hamkorlikda e’lon qilgan tadqiqotlardagi natijalar xalq ta’limi va oliy ta’lim jarayoniga joriy etilgan. Xususan, R.Barakayevning XX asr o‘zbek tarjimachiligi tarixi, adabiy aloqalar va bolalar adabiyoti bo‘yicha bir kator ilmiy maqolalari, “Bolalar adabiyoti tarixi”, “XX asr bolalar adabiyoti va istiqlol davri bolalar adabiyoti” mavzusidagi nashrlari, adabiy aloqalar, tarjimashunoslik muammolariga bag‘ishlangan “Jonajonim she’riyat”, “O‘zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi” nomli monografiya va kitoblari, shuningdek, hammualliflikda yaratilgan “Toshkent shoirlari” kitobi, “Tursunboy Adashboyev fenomeniga bir nazar” , “Badiiy tasvir mahorati” monografiyalari, oliy o‘quv yurtlari uchun “ Bolalar adabiyoti” o‘quv qo‘llanmasi va darsligi, qolaversa, mumtoz adabiyot namunalarini bolalarga moslashtirilgan lug‘at, izoh va sharhlar bilan birga nashrga tayyorlangan “Bobolardan bolalarga”, “Ubayd Zakoniyning “Mushuk bilan sichqon” qissasi, Hamza Hakimzoda Niyoziyning “Aql chirog‘i”, Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom” kitoblari, “Navoiy gulshaniga sayyohat” test savollari to‘plami kitoblari hamda respublika va xorijda chop etilgan 260 dan ortiq ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalari shular jumlasidandir.
Til va adabiyot insonning birlamchi ehtiyoji, anglash, bilish, so‘zlash, aloqa-munosabat vositasi, mansub-xoslik omili bo‘lgani bois hamisha jamiyat ravnaqining asosiy mezonlaridan bo‘lib kelgan. Jumladan, o‘zbek tili va adabiyoti o‘zbek millatining uzoq tarixiy ildizlariga, o‘z siyosiy-huquqiy asoslariga ega muqaddas qadriyati, ulkan ma’naviy yutug‘idir.
Professor R.Barakayevning nafaqat izlanuvan olim, balki fidoyi fan va ta’lim tashkilotchisi ekanligi uning 1975 yillardan boshlangan faoliyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, olim o‘zi faoliyat yuritgan institutda 1994 yildan institut ilmiy kotibi lavozimida ishlagan va bu davrda o‘zbek tilshunosliga va adabiyotshunosligi sohasida yuzlab doktorlik, nomzodlik dissertatsiyalari tayyorlanib himoya qilindi va bunda olimning munosib mashaqqatli mehnatining samarasi bor. Shuningdek, Rahmatilla Barakayev – Barakayevlar sulolasini ilm yo‘liga boshlagan inson sifatida ham alohida e’tirofga loyiq inson. U kishi maqola mualliflaridan biri bo‘lgan Nusratulla Barakayevni ham ilm yo‘liga boshlagan va fan doktori, professor darajasiga erishishida mayoq vazifasini o‘taganligi tufayli ham qadrga, hurmatga, e’zozga loyiq.
So‘nggi yillarda (2018 yildan ) Rahmatilla Barakayev institutning “XX asr o‘zbek adabiyoti va hozirgi adabiy jarayon” bo‘limi mudiri, 2021 yildan mazkur bo‘limning katta ilmiy xodimi sifatida barakali mehnat qilib kelmoqda. Faoliyati davomida professor R.Barakayevning ilmiy rahbarligida 3 ta tadqiqotchi nomzodlik, 3 ta tadqiqotchi filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya qilgan.
Bir so‘z bilan aytganda, Rahmatilla Barakayev nafaqat O‘zbekistonda, balki xorijda ham tan olingan zabardast filolog-olim. Uning Turkiya, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston singari qator davlatlarda bo‘lib o‘tgan 30 dan ortiq xalqaro ilmiy anjumanlardagi ishtiroki fikrimizning yaqqol isboti bo‘la oladi. Yoki adabiyotshunoslik sohasida, bolalar adabiyoti xususida tadqiqot olib borilayotgan ishlarda ham tabiiy ravishda professor R.Barakayevning ishlariga bot-bot murojaat qilinadi. Aytish mumkinki, R.Barakayev keng qamrovli olim sifatida bugun dunyo bolalar adabiyotida mavjud bo‘lgan tahlillarni o‘rni bilan qo‘llagan va munosabat bildirgan. Bu mulohazalar uni chinakam yirik nazariyotchi adabiyotshunos olim deyishga asos bo‘la oladi. Olimning ilmiy faoliyati munosib baholangan va professor Rahmatilla Barakayev 2000 yilda bolalar adabiyoti tadqiqoti va targ‘ibotidagi faoliyati uchun “II darajali Sog‘lom avlod uchun” ordeni bilan taqdirlangan.
Bugun taniqli olim va mohir pedagogni qutlug‘ yoshlari bilan tabriklar ekanmiz, u kishi nafaqat olimlik, balki tom ma’nodagi odamiyligi, yuksak ma’naviy fazilatlari bilan ko‘z oldimizda gavdalanadi. Kamdan-kam uchraydigan tafakkur qobiliyati, zukko va topqirligi, mehnatkashligi bilan barchaga ibrat bo‘la oladigan ustoz faoliyati haqida yozish maroqlidir.
Zahmatkash olim professor R.Barakayev o‘zbek adabiyotini yanada rivojiga hali jiddiy va salmoqli hissa bo‘lib qo‘shiladigan juda ko‘plab ilmiy tadqiqotlar yaratadi, barakali pedagogik faoliyat ko‘rsatadi. Bunday sharafli, mashaqqatli yo‘lda ustoz Rahmatilla Barakayevga, muhtaram serqirra olimimizga sog‘lik-omonlik, shijoat, uzoq va yanada mazmunli umr tilab, shogirdlar va farzandlar ardog‘ida yashashlarini tilab qolamiz.
N.Barakayev
Renessans ta’lim universiteti rektori, texnika fanlari doktori, professor
L.Raupova
Renessans ta’lim universiteti professori, filologiya fanlari doktori
M.Turdibekov
Renessans ta’lim universiteti professori, filologiya fanlari doktori,
O‘zA