Yangi O‘zbekistonda talim tizimini tubdan o‘zgartirish, uni xalqaro standartlarga integratsiyalash, mehnat bozori talabiga mos malakali kadrlar tayyorlash hamda “Uchinchi Renessans” g‘oyasini ro‘yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish maqsadida katta islohotlar amalga oshirilmoqda.

Mamlakatimiz ta’lim tizimi rivojiga, ayniqsa, uning dunyo standartlari darajasiga chiqishiga to‘siq bo‘layotgan omillar ham yo‘q emas. Bu kechiktirib bo‘lmaydigan jiddiy masalalar nimalardan iborat va ularni yechish yo‘llari qanday? 

O‘zbekistonda so‘nggi yillarda qilinayotgan bu boradagi ishlar, erishilgan yutuqlar albatta tahsinga loyiq, lekin bu hali millatimiz oldiga qo‘ygan ulkan maqsad va vazifalarni mukammal ko‘rinishi emas. O‘zbekiston ta’lim tizimini rivojlantirish, reformatsion jarayonlar kechishi davomida jahonning yetakchi ta’lim tizimlari haqida bilish va ularning tajribasiga tayanib o‘zimizning milliy ta’lim tizimini shakllantirish dolzarb masala deb o‘ylayman. 

Shu o‘rinda aytish joizki, O‘zbekistonda ta’limning barcha bosqichlarida dunyoda yetakchi bo‘lgan davlatlarning ta’lim tizimlari tajribalari va elementlariga tayanib ish olib borilmoqda.  Misol uchun, Koreya Respublikasining tajribasi albatta e’tiborga molik va ishonamizki, O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish jarayonlarida bu boradagi Koreya modeli elementlari albatta kelajakda o‘z aksini topadi.

Shuningdek, bu o‘rinda Finlarning ta’lim tizimi haqida gapirmaslikning iloji yo‘q. 
Xitoy, Singapur va Yaponiya singari mamlakatlarning aksariyati muntazam ravishda matematikada ham, tabiiy fanlarda ham birinchi o‘rinda turadi. Finlyandiya intellektual va ta’lim islohotlariga boy mamlakat sifatida yillar davomida o‘zining ta’lim tizimida butunlay inqilob qilgan bir qator yangi va oddiy o‘zgarishlarni boshladi va pirovardida jahonda ta’lim sifati bo‘yicha birinchilikka erishdi. Finlyandiyaning ta’lim tizimi dunyodagi eng yaxshi maktab tizimlaridan biridir. Finlyandiyadagi talabalarning 66 foizi kollejga boradi, bu Yevropa Ittifoqidagi eng yuqori ko‘rsatkich. 

Shuningdek, o‘quvchilarning 93 foizi akademik yoki kasb-hunar litseylarini bitiradi. Bu mamlakatning ta’lim sohasidagi ko‘plab yutuqlari 40 yil oldin Finlyandiya ta’lim tizimining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ldi. Xalqaro talabalarni baholash dasturi (PISA)-butun dunyo bo‘ylab 40 dan ortiq joylarda talabalarga qo‘llaniladigan standartlashtirilgan test tizimi ham bu mamlakatdagi ta’lim sohasidagi namuna qilib ko‘rsatsa bo‘ladigan yutuq aslida. 2000 yilda fin talabalari dunyodagi eng yaxshi talabalar ekanligini ko‘rsatdi. 2003 yil PISA testida ular matematikada eng yaxshi natijalarga erishdi. Va nihoyat 2006 yilda Finlyandiya yoshlari ilm-fan bo‘yicha 57 mamlakatdan birinchi bo‘lib chiqishdi.

Xo‘sh, Skandinavcha ta’lim muvaffaqiyatining siri nimada? Qanday qilib Finlar bugungi kunga kelib ta’lim sohasida butun dunyo e’tirofiga sazovor bo‘ldi?
Avvalo, darslarida 16 tadan ortiq o‘quvchi yo‘q. Shunday qilib, har bir talaba tajribalarni bajarish va amaliy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ularda baholashga yo‘naltirilmagan ta’lim Modeli mavjud. Finlyandiyadagi bolalar 7 yoshga to‘lgunga qadar maktabni boshlamaydi. Shuningdek, ular o‘spirinligigacha kamdan-kam hollarda imtihon topshiradi va 16 yoshida faqat bitta standartlashtirilgan testga  ega. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, boshlang‘ich o‘quvchilarning taxminan  30 foizi maktabning dastlabki to‘qqiz yilida qo‘shimcha yordam oladi. 

O‘qituvchilar bitiruvchilarning yuqori 10 foizidan tanlanadi. Shuningdek, Finlyandiyada barcha o‘qituvchilar magistrlik darajasiga ega bo‘lishi kerak. Hukumat uni to‘liq subsidiyalaydi. Finlarning ta’limni  yaxshilashga doir quyidagi maslahat va tavsiyalari diqqatga molik.

Ko‘proq o‘yin vaqtiga ruxsat bering.Farzandingiz sizning nazoratingiz ostida tajriba orqali kashfiyot qilish va o‘rganish uchun erkinlik bering. O‘yin bolaning sog‘lom rivojlanishi va farovonligi uchun zarurdir. Strukturasiz o‘yin kognitiv (fikrlash qobiliyati) rivojlanishga yordam beradi. Shuningdek, u tasavvurni rag‘batlantiradi va xavfsiz muhitda qidirish va kashf etishga imkon beradi. Bundan tashqari, o‘yin orqali bolalar atroflari haqida bilib olishadi va muammolarni hal qilishni mashq qilishadi. Ular sabab va oqibatni tushunadilar, natijalarni taxmin qilish va bashorat qilishni o‘rganadilar.

Bolalaringizga qurish va yaratish uchun imkoniyatlar bering. bugungi mehnat bozori tobora ko‘proq qiziqish, muammolarni hal qilish va ijodkorlikni izlaydi. Shunday qilib, bolalar voyaga yetganida mehnat bozori talabiga javob berishi uchun ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirishlari kerak. Ular tanqidiy fikrlashni va ijodiy bo‘lishni o‘rganishlari lozim. Farzandlaringizni loyiha asosida o‘rganishga jalb  qiling. Bolalarga qo‘llari bilan ishlash va narsalar yaratish imkoniyatini taqdim eting. O‘z o‘yinchoqlarini qurishsin. Ular hissiy va motorli faoliyat bilan shug‘ullanishlariga ruxsat bering va turli xil to‘qimalar, harakatlarni o‘rganing.
Bundan tashqari, bolangizga faqat ma’lumot va javoblarni yetkazmang. Buning o‘rniga, ularni qanday fikrlashni o‘rganishga undang. Loyihaga asoslangan ta’lim atrofdagi dunyoni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Shuningdek, bola mustaqil ravishda bilim olishi bilan ishonchni oshiradi. 

Aloqa va hamkorlikni rag‘batlantiring. Farzandingiz bilan o‘ynang va hamkorlikni rag‘batlantiring. Birgalikda narsalarni yarating, navbatma-navbat oling va yaratilish jarayonining turli bosqichlarini muhokama qiling. O‘yin orqali bolalar turli xil ijtimoiy rollar haqida bilib olishadi. Shuningdek, bu ularda hissiy nazorat, ijtimoiy ko‘nikmalar va hamdardlikni rivojlantiradi. Tasavvur va ijodkorlikni rag‘batlantiring. Bolalarga ijod qilish uchun sharoit zarur. Ular muammoli vaziyatlarga yangi nuqtai nazardan qarashlari kerak. Farzandingizni ehtiyotkorlik va vizualizatsiya bilan shug‘ullanishga undang. 

Shuningdek, ijodiy o‘yinlar bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishga va ijtimoiy qoidalarni tushunishga yordam beradi. Ular boshqa bolalar va kattalar bilan mustahkam aloqalarni qanday yaratishni o‘rganadilar.

Xulosa o‘rnida aytish joizki, bolalarni 21 asrda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirishga undash kerak. Bular ijodkorlik, tanqidiy fikrlash, aloqa va hamkorlik. STEM ta’limi (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) buning uchun ajoyib platformadir. Bu ularning muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini oshiradi va tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi. STEM fanlariga bolalarning qiziqishini oshiring. Ularga uyda ijodkor va tanqidiy fikrlovchi bo‘lishga yordam bering. Mustaqillik, bepul o‘yin, kashfiyot va ijodga ruxsat bering. Bolalarni ijodkor va innovatorlarga aylanishiga ilhomlantiring.

Yana bir muhim jihati shundaki, ularda kamroq stress ko‘proq g‘amxo‘rlik ta’lim tendensiyasi mavjud. Talabalar odatda kuniga atigi ikki marta dars o‘tkazadi. Ular bir necha bor ovqat iste’mol qilishi, ko‘ngilochar tadbirlardan bahramand bo‘lishi va umuman shunchaki dam olishi kerak. OECD ma’lumotlariga ko‘ra, Finlyandiyadagi talabalar dunyodagi boshqa talabalarga qaraganda eng kam miqdordagi auditoriyadan tashqarida ta’lim olishadi va uy vazifalari deyarli berilmaydi. Finlyandiya talabalari ham repetitorlarga ega emas.  

Respublikamizda ta’limning barcha bosqichlari uchun kerakli xalqaro modellar va jahonning umume’tirof etilgan elementlari tadbiq etilyapti va sinov tariqasida ko‘pgina dasturlar ham amalda. Kelajakda o‘zimizning o‘zbek ta’lim tizimimizga erishish yo‘lida bu jarayon bir ko‘prik vazifasini  o‘tasa ajabmas.

Nilufar Ro‘ziyeva,
Buxoro Davlat universiteti 
“Tarjimashunoslik va lingvodidaktika” 
kafedrasi ingliz tili o‘qituvchisi

O‘zA