Мени йўқламанг, она. Мени беиз кетди ҳам деманг. Дунёда бундан кейин уруш бўлмаса, янги кўз очган боланинг ингалагани – ўша мен, бўй етган қизларнинг севги тўла ёниқ кўзлари – ўша мен, муаллимнинг болаларга биринчи ўргатган “а” ҳарфи – ўша мен, ўшанинг бари мен, ўшанинг бари мен, мен, деб билиб юринг, онажоним!

Йиғламанг, онажоним, ҳеч ким йиғламасин. Бундай ўлим учун ҳеч ким йиғламасин. Алвидо, мангуликка хайр, алвидо!.. Алвидо, чўққиларингдан айланайин, Ола тоғ!”

Бу кимнинг видо мактуби эканлиги ёдингизга тушдими? Ҳа, бу ўша мактуб, “Сомон йўли”даги, Тўлғанойнинг муаллим ўғли, лейтенант Майсалбек Сувонқуловнинг унга битган сўнгги мактуби. Ёдингизга тушган бўлса, шу китобни яна қўлингизга олинг, илтимос. Ёки ҳали ўқимадингизми? Негадир шу китобни ҳамма-ҳаммага тавсия қилгим келаверади.

Нега дейсизми? Унда қадрдон қиёфаларни кўраман. Болалигимда қулоқларимда қолган катталарнинг гаплари сатрлар қатидан чиқиб келаверади: “Саҳардан то шом қоронғусига қадар ишлаб бир дона лавлаги билан уйга қайтардик. Шуям ҳарна эди-да..”. “Жангил момонинг эриям, ўғлиям урушда йўқ бўлиб кетишди.. Тағинам одамзод ғамга чидар экан, а?” , “Чидагани қандай бўларди, бир тутам куюкдай юрибди-да...”. “Ош авлиё, нон пайғамбар замонларни кўрдик, урушни номи ўчсин-ей”.

Улар айтаётган воқеалар кичкина бир қишлоқда бўлиб ўтган. Нари борса ўнта хўжалиги бор ё йўқ. Шуни ҳам ўн бешдан зиёд эркаги фронтда! Бедарак кетганлари, ҳалок бўлганлари қайтганларидан кўп.

Келинг, мавзуга қайтайлик. Бугун Чингиз Айтматовнинг “Сомон йўли” ҳақида гаплашамиз. Мени буюк адибнинг миллати ҳеч қачон қизиқтирмаган. У менинг ёзувчим бўлган, қирғиз тилидами, ўрис тили ёки ўзбек тилидами, асарлари бирдек севимли, қадрли.

Қишнинг сўнгги кунларида қаршилик уруш қатнашчисининг хонадонида бўлдик. Уруш йиллари беш ака-ука ҳарбий хизматга олинган экан. Келин-кепчик йигитларнинг онаси билан қолди... Уларнинг биргинасига насиб этди қайтиш.

“Сомон йўли”да ҳам шундай аёлларни кўрдим, танидим.

Чингиз Айтматов асарларини ўқиш кишига қанчалар ҳузур бағишлашини биласизми?! Сиз Айтматов оламига кириб борасиз. У биргина адибнинг эмас, лаҳзалар ўтмай сизнинг ҳам оламингизга айланади. Аниқ-тиниқ чизилган қиёфалар, тақдирлар, оғриқли кечинмалар... Адиб фронт орти ҳаётини ўз кўзлари билан кўрган эди. Фронтдан келган қорахатларни эгаларига ўз қўллари билан топширган эди. Одамлар дарди билан яшай бошлаган бўлғуси адиб ўшанда 14-15 ёшларда эди.

Унинг қаҳрамонлари – аёллар ҳақида бироз тўхталсак. Улар олами шу қадар маҳорат билан ёритилганки, ҳайратга тушасиз. Мен қисса ҳақида кўп гапириб, ўқувчида мутолаа завқини сўндириш фикридан йироқман. Бирозгина Тўлғаной ва унинг келини Алиманга эътиборингизни тортиш ниятидаман.

Тўлғанойнинг уч ўғли бор эди. Учаласи ҳам урушдан қайтмади. Ҳатто сочларига оқ оралай бошлаган эрига ҳам уруш шафқат қилгани йўқ. У ҳам қайтмади.

Адиб Алиманни улкан меҳру муҳаббат билан яратган. Алиман эри Қосимни беҳад севарди. Садоқат... билан кутарди. Уруш тугади. Аммо... Ҳаёт давом этарди. Бир куни жангчининг беваси чўпон йигит билан... Жангчининг беваси-я?! Асарнинг қиммати, ёзувчининг маҳорати шундаки, сиз уни ёмон кўриб қолмайсиз, унга таъна қилиш хаёлингизга ҳам келмайди. Алиман юкли бўлиб қолди. Бу юкнинг қувончидан қайғуси мўлроқ. Чунки ўртада номус бор эди.

Тўлғоқ азобини чекаётган Алиманнинг ноласи тошни ёрай дейди.

Ўқиймиз: “Тўхтанглар. Ўляпман. Тўхтанглар”, – деди. Аравани тўхтатдик. “Бошимни қаттиқроқ босинг, эна”, – деб энтикиб йиғлаб гапирди. “Эна, энажоним! Ичим куйиб, ўлиб боряпман, тирик қолмайман. Хосиятингиздан айланайин, энажоним, у дунё, бу дунё розиман сиздан. Ўғлингиз қаршисида мен покман, гуноҳим йўқ. Қосимнинг кўзи тирик турганда мен шундай бўлармидим... А-а-а, Қосим-ей... Мен ҳам жони бор одам эмасманми, аёлман-да... Бу дунёнинг роҳатини кўрмай кетдим, қандай қилайин, қандай қилайин.

Бу унинг тазарруси эмас аслида. Бу урушга лаънатдир!

Энди Тўлғанойнинг ҳолатидан ўқиймиз: “Алиман бир ёқда қичқириб жон талашиб ётса, тавба, қулоғимни тиндириб, тағин ўша эшелон: бир-бирига улашган икки паровоз олиб учган вагонлар миямни қоқ ёриб ўтиб бораётгандек туюлди... “Она-а, Алима-ан!” – деб шамол олиб қочган ҳайқириқ товушга чақалоқнинг “ингга-а!” деган товуши қўшилди... Эҳ, ҳаёт-ей, нега бунча бераҳм бўлдинг, нега бунча кўр бўлдинг? Бола ҳам тушди. Алиманнинг жони ҳам чиқа бошлади...

Шундай қилиб, уруш энг охирги ўчини олиб тинчиди. Ўша кунги босилган йўл ҳаётимдаги энг оғир йўл бўлди”.

Онанинг қулоқларини тиндириб, шовқин солиб ўтадиган эшелон қандай эшелон эканлигини билишни истайсизми? Билишингиз керак! Бу эшелон... Онага ўғли ўрнига темир изларни қучтирган даҳшатли урушдир! Буни англамоқ учун қиссани ўқиш керак.

Яна ўқиймиз: “Овулга кираверишдаги ҳали янги кўча деганимиз кўзимга аллақандай совуқ, аянчли кўринди... Қосимларнинг чорбоғига қарасам, Алиман икковларининг орзу-тилакларига ўрнатилган ҳайкалдек уюлган тош тепа, аллақачон тупроққа айланиб кетган ғиштларнинг унутилиб ётгани юрак-бағримни эзиб юборди. А-а, қароғларим, орзулари нгга етмай қолдиларинг-ку, деб аравада ётган Алиманнинг афтига қарасам, юзи оппоқ бўлиб, дунёнинг ҳамма яхши, ёмонига рози бўлгандек тинчиб, кўзи юмилган”.

Ҳа, уруш ана шундай оппоқ орзуларнинг, тақдирларнинг заволидир.

Азиз ўқувчи, адибнинг деярли барча асарлари она тилимизга ўгирилган. Бу буюк хазинадан баҳраманд бўлинг. Жавонингизни яна бир жавоҳир билан тўлдиринг. Агар бу жавоҳир мавжуд бўлса, яна бир бор варақлаб кўринг.