Пойтахтимиз ва ҳудудлар марказлари аҳолиси электр самокатлардан фойдаланишни аввалроқ бошлаган эди. Улардан транспорт воситаси сифатида фойдаланиш Европа ва бошқа давлатларда анча урф бўлган. Ҳатто айрим давлатларда бу бўйича чекловлар ҳам қўйилган. Чекловлар эса автоҳалокатлар ва инсонлар ўлими билан боғлиқдир.
Шу ўринда таъкидлаш керакки, самокат (скутер) тик турган ҳолда ҳаракатланиш учун мўлжалланган икки ғилдиракли транспорт воситаси ҳисобланади. Сўнгги пайтларда электроскутерлар кенг тарқалган бўлиб, улар нафақат шахсий транспорт сифатида, балки дам олиш, спорт ва жисмоний тарбия учун ҳам қўлланилмоқда.
Бу эса кўпгина давлатларда кикшеринг хизматининг пайдо бўлишига сабаб бўлди.
Хўш, кикшеринг хизматининг қандай афзалликлари бор? Камчиликлари нималардан иборат? Бу хизмат тури мамлакатимизда қачон йўлга қўйилди?
Ушбу саволларга жавоб олиш мақсадида Макроиқтисодий ва ҳудудий тадқиқотлар институти катта илмий ходими Абдусаттор Абдумўминовга юзландик.
–Айтиш керакки, электрсамокатлардан фойдаланиш кишиларга завқ келтириш билан бир қаторда, тартибсиз фойдаланган ҳолда салбий оқибатларга ҳам сабаб бўлиши мумкин, – деди А. Абдумўминов. – Шу боис аҳоли орасида мазкур экологик ва қулай транспорт турига нисбатан салбий таассурот уйғонишини олдини олиш мақсадида Ўзбекистонда кикшеринг хизматининг афзаллик ва камчиликларини ўрганиб чиқдик. Бунда биз халқаро тажрибага ҳам кенг урғу бердик. Чунки электр самокатлардан ҳаракатланиш воситаси сифатида фойдаланиш кўпгина ривожланган давлатларда анча олдин одатга айланиб улгурган эди.
Маълумки, кикшеринг (инглизча "kick" - "оёқ билан тепиш" ва "sharing" - "биргаликда фойдаланиш") – бу электр самокатларни қисқа муддатга ижарага олиш хизматидир.
Бизда ҳам бу хизмат тури илк маротаба пойтахтимиз Тошкентда 2022 йилнинг апрель ойида йўлга қўйилди ва қисқа вақт ичида оммалашди.
Бироқ мазкур транспорт воситаларининг бетартиб ҳаракатланиши пиёдалар, велосипедчилар ва автомашиналар учун қатор муаммоларни юзага келтирмоқда.
Шу сабабли, кикшеринг хизмат турининг афзалликларига ва камчиликларига эътибор қаратсак. Илмий таҳлил билан айтганда, мазкур транспорт воситаси қисқа вақт ичида А нуқтадан Б нуқтага етиб бориш учун ўта қулай. Автомобилга нисбатан нарх афзаллигига эга ҳамда бошқа транспорт турларига муқобил восита бўлганлиги сабабли тирбандликни камайтиради. Бундан ташқари, у фойдаланиш жараёнида атроф муҳитга зарарли газлар ажратиб чиқармайди ва экологик транспорт ҳисобланади.
Камчиликларга тўхталсак, самокатларнинг автомобиль йўлидаги бетартиб ҳаракати ҳайдовчиларда стрессни келтириб чиқаради. Пиёдалар йўлагида кимўзарга ўйнаш қариялар, болалар ва ногиронлар учун хавф туғдиради. Қурилмадан бир вақтда бир неча киши фойдаланиши, электр самокатларни йўлларда бетартиб қолдириб кетилиши пиёда ва автомобиллар ҳаракатига салбий таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, электр самокатларни вояга етмаганлар ва маст ҳолдаги кишилар томонидан ижарага олиш ҳолатлари ҳам учрайди.
Таъкидлаганимдек, мазкур соҳадаги келажак истиқболларини баҳолаш учун ривожланган давлатлар тажрибасини ўргандик ва электр самокатлар билан боғлиқ нохуш ҳодисалар статистикаси таҳлил қилинди. Жумладан, Италияда сўнгги икки йил ичида электр самокатлар иштирокида рўй берган йўл транспорт ҳодисалари (ЙТҲ) оқибатида 17 киши вафот этган. Францияда 2022 йилда электр самокатлар 27 кишининг ҳаётига зомин бўлган. Хусусан, Парижда 3 киши ҳаётдан кўз юмган ва 459 киши жароҳатланган. Буюк Британияда 2021 йил 10 нафар фойдаланувчи тўқнашув оқибатида оламдан ўтган, 331 нафари оғир жароҳат олган. Германияда 2022 йилда электр самокатлар иштирокида жами 442 та бахтсиз ҳодиса рўй берган. Шу боис хорижий мамлакатларнинг ҳукуматлари қурилмалардан фойдаланишни тартибга солишга қаратилган бир қатор чора-тадбирларни қўллаган.
Шунингдек, жорий йилнинг апрель ойида Парижда ўтказилган референдумда иштирок этганларнинг 90 фоизи ушбу транспорт воситаларини таъқиқлаш тарафдори эканлигини билдирган. 2022 йилда Хельсинкида дам олиш кунлари ярим тундан кейин эле ярим тундан кейин электр самокатларни ижарага олиш таъқиқланди. Японияда электр самокатда давлат рақами ва ён ойналари бўлиши керак ҳамда уларнинг пиёдалар йўлагида ҳаракатланиши таъқиқланган. Буюк Британияда электр самокатдан фойдаланувчида Q тоифали ҳайдовчилик гувоҳномаси бўлиши даркор. Дания, Испания ва Норвегияда махсус дубулға кийиш 2022 йилдан бошлаб минимал техник стандарт сифатида жорий қилинган. Россияда 2023 йилдан электр самокатлардан фойдаланувчиларнинг юк ва бошқа йўловчиларни ташиши таъқиқланди.
Ўз-ўзидан савол туғилади: мамлакатимизда самокатлардан фойдаланишда қандай ҳуқуқий меъёрлар ишлаб чиқилган? Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистонда амалдаги йўл ҳаракати қоидаларига “электр самокат” тушунчаси киритилмаган.
Мазкур қурилмаларни қулай шаҳар транспорти сифатида ривожлантириш учун қонунчиликни такомиллаштириш ва улардан фойдаланишни тартибга солиш мақсадга мувофиқ. Хусусан, қонун ҳужжатларига “электр самокат” тушунчасини киритиш ва улардан фойдаланишнинг тартибини белгилаш, пиёдалар серқатнов ҳудудларда тезликни автоматик пасайтириш технологиясини қўллаш, қурилмадан бир вақтнинг ўзида икки кишининг фойдаланиши, шунингдек, маст ҳолатда бошқаришнинг олдини олиш механизмини ишлаб чиқиш, қурилмалардан фойдаланишда ёш чегарасини жорий этиш (Face-ID технологиясидан фойдаланиш), электр самокатларни тунда ижарага олишни чеклаш, электр самокатлар турадиган махсус жойларни ташкил этишни йўл ҳаракати қоидалари сифатида киритиш жуда зарурдир.
Хулоса шуки, мазкур чора-тадбирлар электр самокатлардан фойдаланишда хавфсизликни ошириш, нохуш ҳодисалар содир бўлиши ҳамда аҳоли ўртасида ушбу экологик ва қулай транспорт турига нисбатан салбий фикр уйғонишининг олдини олишга хизмат қилади.
ЎзА мухбири Насиба ЗИЁДУЛЛАЕВА ёзиб олди