Кейинги йилларда мамлакатимизда ошкоралик, сўз ва матбуот эркинлигини таъминлаш борасида салмоқли ишлар амалга оширилмоқда. Ўтмишга баҳо беришда адолат ва демократик мезонлардан туриб ёндашилмоқда. Масалан, бизга мактаб дарсликларида “босмачилик” деб ўқитилган ҳаракат аъзолари аслида миллий озодлик учун курашчилар экан. Ёки Президентимиз Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан ўтмишимизда бўлган жадидчилик ҳаракати, жадид боболаримиз фаолиятига тарихий нуқтаи назардан адолатли баҳо берилди. Бундай тарихга холис ёндашув, асл ҳақиқатларни тиклаш ишлари давом этмоқда.

Бугун биз ўтмишимизнинг бир жиҳатдан шарафли ҳамда оғриқли бунёдкорликларидан бири бўлган “Катта Фарғона” канали қурилиши ҳақида сўз юритмоқчимиз.  

Бу ҳақда эсласак, дастлаб кўз ўнгимизда экранларда кўрганимиз – умумхалқ ҳашарида хушхандон, қўшиқ айтиб канал қазиётган ота-боболаримиз, момо-бувиларимизнинг қувноқ чеҳралари намоён бўлади. Аслидачи? Бундай катта қурилишга ўша йиллари қандай эҳтиёж бор эди?   

Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институти бош илмий ходими Муҳайё Сирожиддинова ЎзА мухбирининг саволларига жавоб берар экан, Фарғона каналини қуриш пайтида оғир меҳнатдан кўплаб одамлар қийналгани, ҳатто ҳалок бўлгани ва канални қуришдан кўзланган яширин мақсадлар ортидаги фожеалар ҳақида сўзлайди.

–Ўтган асрнинг 20-йилларидан бошлаб совет ҳукумати Туркистон минтақасида боғлар, ғалла  майдонларини кескин қисқартириб, пахта далаларини кенгайтиришга катта аҳамият қаратди, – дейди Муҳайё Сирожиддинова. — Расмий рақамларга мурожаат этсак, Ўзбекистон ССР бўйича пахта майдонлари 1928 йилда 589 минг гектарни ташкил этган бўлса, 10 йил ичида ушбу кўрсаткич деярли икки баробар, аниқроғи 946 минг гектарга кўпайган. 

Экин майдонлари кенгайгач, албатта, уни суғоришда муаммо пайдо бўлди. Шу сабабли, Ўзбекистон ССР, Қирғизистон ССР ва Тожикистон ССР  ҳудудидан ўтувчи “Катта Фарғона” каналини қуриш масаласи кўтарилган. Мавжуд тадқиқотларда ушбу қурилиш қишлоқ хўжалигини ривожлантириш мақсади билан боғлиқ бўлгани сир эмас. 

-Фикримизча, Фарғона каналини қуришнинг асосий мақсади бошқачароқ бўлган. Шундай эмасми?

-Олдинги йилларда ҳам совет ҳукумати каналлар қуриш бўйича жуда катта сиёсат олиб борган. Жумладан, 1931-1934 йилларда совет тузумига қарши қурашган сиёсий маҳбусларни  “тарбиялаш” мақсадида қўл меҳнатига асосланган “Беломор-Болтиқ”, “Москва-Волга” каналлари қурилишини амалга оширган.

Ўзбистондан 1918-1938 йилларда 100 мингдан ортиқ ўзбекистонлик қатағон қилинган. Қариндоши ёки яқинини йўқотган одамларда ички норозилик кучайиб бораётганини кўрган большевиклар халқ исёнининг олдини олиш мақсадида мажбурий меҳнатга асосланган қурилиш ишлари воситасида одамларга яна бир бор совет давлатининг қудратини кўрсатиш ва уларни назоратда ушлаш учун марказдан “Катта Фарғона” каналини қуриш лойиҳалаштирилган. 

Канал қурилиш лойиҳаси тўрт ой мобайнида ишлаб чиқилган бўлиб, қурилиш муддати эса 45 кун деб белгиланган. Бу, ўз навбатида, бутун ишчи кучини ушбу қурилишга жалб этишни тақозо этган. 

Расмий манбаларда қайд этилишича, қурилишга Ўзбекистон ССРдан 160 минг нафар ишчи сафарбар этилган. Тожикистон ССРдан 120 минг одам, жами 300 мингдан ортиқ одам ишлаган. Бундан ташқари, меҳнаткашларга тиббий ёрдам кўрсатиш учун Ўзбекистондан 704 шифокор ва олиб борилаётган ишларни тўхтовсиз ёритиб бориш учун 1072 нафар алоқа ходимлари ҳам жалб этилган. 

-Фарғона каналини қуриш қандай амалга оширилган?

-Мамлакат нафақат сиёсий, балки иқтисодий инқирозни бошидан кечираётган даврлар эди. Одамлар 1918-1922, 1932-1933 йиллардаги очарчиликни ҳали унутмаган эди. Халқ орасида пахта экмаймиз,  пахта эксак оч қоламиз, деган норозилик кайфияти мавжуд бўлган. Бундай фикрловчиларга қарши совет давлатининг душмани айблови билан жиноий иш очилиб, уларни қамаш бошланган. 

Шунингдек, мулкдорларнинг бор-йўғи тортиб олиниб, колхозлар ихтиёрига топширилди, эгалари совуқ ўлкаларга сургун қилинди. Иқтисодий ночорлик шароитида тушкун, сиёсий тазйиқ, қўрқув ҳолатидаги одамлар “халқ ҳашари” номи остида эълон қилинган мажбурий қурилиш ишларига қарши очиқ фикр айта олмаган. 

Бу ҳолат расмий манбаларда одамлар ўз ихтиёри билан ҳашарга борган, деб баҳолансада, аслида уларнинг ихтиёри ўзида бўлмаган. Қурилишга аёллар ва эркаклар бир хил жалб этилган. Ҳар бир одамга 2 метр куб, яъни 2 тоннага якин тупроқ қазиб чиқариш кунлик меъёри белгилаб қўйилган. 

Масалан, канал қурилишида қатнашган олтиариқлик Салимахон аянинг хотирлашича, “Тупроқ ортилган этакларни эркаг-у хотинлар тепаликка олиб чиқар эдик. Тупроқни қопга солиб, тепаликка ташиётган одамларнинг кийимлари қоп ишқаланаверганидан йиртилиб кетарди. Иш кўпайиб кетганида уйга келмай, канал ёқасида ётиб қолган кунларимиз ҳам кўп бўлган”...

Фарғона каналини қуриш ҳаражатлари учун 40 миллион рубль ажратиш белгиланган.  Бу маблағ марказ ва Ўзбекистон ССР бюджети ўртасида тенг тақсимланган. Аниқроқ қилиб айтганда, бу қурилишга Ўзбекистон бюджети ҳисобидан 20 миллион рубль пул сарфланган. 

-Бу маблағлар нималарга сарфланган?

-Энг аввало, одамларни озиқ-овқат ҳамда меҳнат қуроллари   билан таъминлаш, қурилиш учун зарур бўлган цемент, темир, ёғоч каби материаллар олиш ва бошқа эҳтиёжлар учун сарфланган. 

Фарғона канали юқорида қайд этилган “Беломор-Болтиқ”, “Москва-Волга” каналлари каби қўл меҳнати  билан қазилган. Одамларнинг асосий меҳнат қуроли кетмон ҳамда белкурак бўлган. Лойиҳа муҳандиси ва бошқа раҳбарларга маош тўланган бўлса-да, ишчи-деҳқонлар пул олмай ишлаган. Маош ўрнига кунлик, яъни 2 тоннага яқин тупроқни қазигани учун нон ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотларини бериш назарда тутилган. 

Бу маҳсулотлар асосан Фарғона каналини қазишда ишлаган одамларнинг оила аъзолари, кекса ота-онаси ёки аёли ва болаларига берилган. Ўша йиллари одамлар орасида: “Қорнинг тўйишини хоҳласанг, Фарғона каналига қазишга бор”, деган гаплар беҳудага тарқалмаган. 

- Мазкур ҳашар пайтида кўплаб таниқли санъаткорлар халққа ўз куй-қўшиқлари билан далда бўлиб турганлари ростми?

-Албатта, бундай катта қурилишда иштирок этаётган одамлар орасида сиёсий тарғибот ишлари ва маданий тадбирлар ташкил этишга ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Агар фотосуратларга эътибор қаратсангиз, кетмон чопиб турган одамлар олдида газета ёки сиёсий маърузалар ўқиб турган тарғиботчиларга кўзингиз тушади. Тушлик вақтида ёки кечки овқатдан сўнг турли маданий чиқишлар ташкил этилган. 

Манбаларда 2686 марта концерт қўйилганлиги, 1500 марта киносеанслар қурувчиларга намойиш этилгани ҳақида рақамлар келтирилади. Бу ҳашарга ҳамма ўзи хоҳлаб қатнашаётгани, байрам тарзида ўтаётганини кўрсатиш учун санъаткорлар жалб қилинган. Аслида бундай оғир меҳнат шароитида кўпчилик касалланган, инсонлар вафот этган ҳоллар ҳам қайд этилган. 

- Канал қайси ҳудудларни ўз ичига қамраб олган?

- Канал иккита йўналишда қурилган. Биринчи йўналиш Норин дарёсидан бошланиб, Қора дарёгача бориб қўшилувчи Тентаксойгача, иккинчиси Қорадарё ва Куйганёр сув тўғонидан бошланиб Тожикистон ССР чегарасигача бўлган ҳудудларга бориши лойиҳалаштирилган. 

Канал узунлиги дастлаб 280 километр, узунлиги ва эни 25-30 метрни ташкил этган.  1940 йилнинг охирида канал қурилиши якунланганда унинг узунлиги 358 километргача чўзилган. Айни пайтда “Катта Фарғона” канали Ўзбекистон (283 км), Тожикистон (62 км) ҳамда Қирғизистон (13 км) ҳудудидан ўтади.

- Фарғона каналининг бугунги кундаги роли қандай?

- Узоқ йиллар давомида каналга асосан қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти нуқтаи назаридан, суғориш иншооти сифатида қараб келинган. 

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 майдаги “2017-2021 йилларда гидроэнергетикани ривожлантириш чора-тадбирлар тўғрисида”ги қароридан сўнг Фарғона каналининг иқтисодий қиймати тубдан ўзгарди, десак муболаға бўлмайди.

Ушбу қарорга кўра, Фарғона каналининг қирғоқларига кичик гидроэлектрстанциялар қуриш ишлари  режалаштирилди. Унга кўра, умумий қиймати 12 минг киловаттгача электр энергиясини ишлаб чиқариш ва 48 минг хонадонни узлуксиз электр энергияси билан таъминлаш бўйича режа ҳам қабул қилинган. 

“Ўзбекэнергия” берган маълумотларга кўра, 2019 йилда Хитой Халқ Республикаси билан 31 миллион долларлик лойиҳалар тузилиб, мини гидроэлектрстанциялар қурилиши амалга оширилган. 

- Фарғона каналининг ўзига хослиги нимада?

-Фарғона канали тарихини батафсил тадқиқ этган тарихчи олим Қобулжон Насриддиновнинг изланишларида келтирилишича, одатда каналларда сув лойқаланиб, ҳар йили қайта тозаланади. Бу каналда эса, сув чўкиндилари бўлмайди. Канал шундай қурилганки, чўкиндилар тўхтаб қолиб, лойқаланиб сувнинг оқимига таъсир қиладиган ҳолат деярли йўқ. 

Иншоот лойиҳаси жуда пухта бўлган ва одамлар ҳам уни тўғри қуришган. Бу канал Ўзбекистон учун, энг аввало, иқтисодий аҳамиятга эга. Чунки иншоот водий аҳолисини сув билан таъминлаш билан бирга энергеяга бўлган эҳтиёжини ҳам қондиради.

ЎзА мухбири Нигора Раҳмонова суҳбатлашди.