АҚШдаги Марказий Осиё-Кавказ институти раҳбари Фредерик Старр мамлакати ташқи сиёсати C5+1 саммитидан кейинги икки йил ичида қандай ўзгаргани ва бугун Вашингтонда бўлиб ўтадиган учрашувдан кўзланган натижалар хусусидаги фикр-мулоҳазалари билан ўртоқлашди.

Мутахассис эътироф этишича, C5+ формати узоқ тарихга эга: Япония 20 йилдан кўпроқ вақт олдин Марказий Осиё давлатлари билан алоҳида учрашувларни йўлга қўйган илк давлат ҳисобланади. Кейинчалик Жанубий Корея, Европа Иттифоқи ва Хитой шунга ўхшаш мулоқот майдонини яратди. Қўшма Штатлар бу амалиётга анча кеч қўшилган. Шунга қарамай, сўнгги икки йил ичида анча жадаллашган Марказий Осиё давлатлари билан АҚШ иштирокидаги C5+1 формати барча томонлар манфаатига хизмат қилиши, ҳеч кимга қарши қаратилмагани таъкидланди ва тан олинди.

– Аҳамиятлиси, бу мамлакатлар орасида ҳеч қандай ўзаро келишмовчилик йўқ, – дейди Фредерик Старр. – Аксинча, умумий манфаатга хизмат қиладиган бундай платформаларни яратиш ва қўллаб-қувватлаш муҳимлиги якдил маъқулланмоқда. Сўнгги икки йил ичида Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодий салоҳияти қайта баҳоланди. Америка тадбиркорлари ва инвесторларининг ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланиш туфайли минтақамизга нисбатан сезиларли даражада кучайган янгича қизиқиши жуда муҳим ва АҚШ маъмурияти бу борада бизнес ҳамжамиятини қўллаб-қувватлашга содиқ. Биз америкалик сармоядорлар эътиборининг мутлақо ижобий даражасини кўряпмиз. Нефть ва газ соҳаси ҳақида кўп гапириляпти, минтақанинг салоҳияти, жумладан, инновация ва замонавий технологиялар йўналишида ҳам анча кенг. Шунинг учун мен C5+1 форматини чин дилдан олқишлайман.

Таниқли таҳлилчи келажакда мазкур тузилма Озарбайжонни ҳам ўз ичига олган ҳолда C6+1 форматига кенгайишини кўриш истагини таъкидлади. Қолаверса, АҚШ – Марказий Осиё алоқалари нафақат икки томонлама даражада, балки минтақавий миқёсда ҳам ривожланиши муҳим.

Жексон-Вэник тузатишини бекор қилиш имконияти ҳақида гапираркан, Старр тез орада ижобий қарор қабул қилинишига ишонч билдирди:

– Мен Америка Президенти “Бунга чек қўйиш вақти келди, биз Конгрессдан шу масала ҳал қилинишини сўраймиз” деб айтишини кутаман.

Эксперт маданиятдан тортиб, давлат бошқарувигача – барча соҳаларда ўзаро боғлиқлик муҳимлигига ҳам эътибор қаратди.

– Бизнес, маданият, спорт ва таълим соҳалари ҳисобига кенгайган шерикликни қўллаб-қувватлаш зарур, – қўшимча қилди таҳлилчи. – АҚШ Марказий Осиё давлатларини янада самарали ҳаракат қилиш учун ўз кучларни бирлаштиришга ундаши керак.

Эслатиб ўтамиз, АҚШ Савдо Қонунига 1974 йил киритилган тузатиш – Жексон-Вэник тартиби орқали эмиграцияга тўсқинлик қиладиган, инсон ҳуқуқи бузилиши ҳолатларига йўл қўядиган айрим мамлакатлар билан савдо чекланган. Мазкур ҳужжат лойиҳаси бўйича таклифни Конгресс аъзолари Генри Жексон ва Чарльз Вэник киритган. Айни тузатиш муайян мамлакатларга алоҳида қулайлик яратадиган савдо режими, давлат кредити ва бошқа кафолатлар берилишини тақиқлайди. Шунингдек, бозор иқтисодиётига эга бўлмаган мамлакатлар Қўшма Штатларга экспорт қиладиган товарларга камситувчи тариф ва бож қўллашни ҳам назарда тутади.

Расман собиқ совет иттифоқидан эмиграцияга чеклов қўйиш мақсадида жорий этилган ушбу қоида, афсуски, Хитой, Вьетнам, Албания каби бошқа мамлакатларга ҳам тегишли. 1989 йил эмиграция чеклови бекор қилинса-да, тузатиш кучида қолди. Фақат тақиқни МДҲ мамлакатларига қўллаш бўйича ҳар йили мораторий жорий этиб келинди. Тузатиш 2006 йил Украина, 2012 йил Россия ва Молдова учун бекор қилинган. Ҳозир мазкур тартиб расман Озарбайжон, Беларусь, Қозоғистон, Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон каби қатор мамлакатларга нисбатан амалда.

Муҳаррама Пирматова, ЎзА