Менинг фикрим

Бахшилар куйлаган достон намунасини, эҳтимол, келгуси авлодлар учун нотага солиб қўйиш мумкиндир. Бироқ бу дегани бу санъатни уни ўрганмоқчи бўлганларга нота билан ўргатиш дегани эмас. Чунки, бу санъатни нота билан ўргатиб бўлмайди. Чунки, бахши ижро қилаётган достон матни ҳар галги ижрода ўзгаради. Бир бахши айни бир достоннинг айни бир парчасини турли жойда айтганда турли вариантлари юзага келади. Куй ижросида ҳам шундай. 

Чунки, бахши ўзини эшитаётган тингловчига қараб, у билан мулақотга киришган ҳолда достон куйлайди. Нота билан ўрганган ёхуд китобдан ўрганиб “бахши”ман деганнинг кўпини кўрдик. Уларнинг бахши санъатига  ҳеч қандай алоқаси йўқ.

Сиз айтишингиз мумкин, бизда эмас, ривожланган мамлакатларда бошқача, хорижлик олимлар бу санъатни нота билан ўргатиш тарафдори деб. Мен билган, агар чиндан фольклоршунос бўлса, Америка, Европа, Россия, Туркия, Қирғизистон, Қозоғистон, Хитой, Кореяда ҳам ҳеч бир хорижлик олим бундай фикрни билдирмаган.

Ўтган аср ўрталарида америкалик олимлар Альберт Лорд устози Мэлман Пэрри билан Европадаги сўниб бораётган бахшилар ижросини тинглаб, илм -фанда катта бир қонуният яратиб кетдилар. Лорднинг “Бахши” китоби жуда шов-шув бўлди. Қаранг, улар бахши санъати сўниб бораётган бир ўлкадаги бахшини тинглаб оламшумул кашфиёт қилсаю, биз эса уни нотага солиб ўргатиш керак деб “жар” солсак ва бу билан бу санъатни йўқотишга катта ҳиссамизни қўшмоқчи бўлаётган бўлсак?!

Сизга А.Лорднинг китобини ўқиб кўришни маслаҳат бераман. Инглиз, турк ва рус тилларида мавжуд. Германиялик Карл Райхл ҳам юртимизга кўп бор келган. Ўзбек бахшилари, қорақалпоқ жировларидан достон намуналарини ёзиб олган, хорижда немис, инглиз тилларида чоп эттирган. У ҳам бахшиларнинг нота билан ўрганишига кескин қаршилик билдиради. Бу анъанага зид эканини урғулайди.

Туркиялик Фикрат Туркман, Ожал Ўғуз, Исмат Четин, Али Дўймас, Метин Экичи каби кўплаб фольклоршунос олимларнинг ишидан хабарим бор. Уларнинг ҳам ҳеч бири бахшичилик санъати нота билан ўргатилиши керак, деган фикрни билдирмайди.

Россиялик олим Борис Путиловнинг “Эпик ижодор” (эпик бахши) деган китоби бор. Қўшни Қирғизистон ўлкасидан Талантали Бақчиев деган ҳам манасчи, ҳам фольклоршунос олим бор. Бу олимлар ҳам бу санъатни нота билан ўргатиб бўлмаслигини уқтиришади.

Бахшичилик санъатини устоз шогирдига нота билан ўргатиши керак деган бирор бир танилган фольклоршуноснинг фикрини келтира оласизми? Менимча, бундай фольклоршунос йўқ. Чунки, бахшичилик санъатидан салгина хабари бор одам бундай ножўя фикрни билдирмайди, ўзининг билимсизлигини намойиш этмайди.

Бугун мамлакатимизда бахшичилик санъатига жуда катта эътибор берилаяпти. Ҳеч муболағасиз, бу эътибор ҳавас қиларлик даражада. Бахшичилик санъати мактаблари, олий ўқув юртида махсус йўналишлар юзага келаяпти. Мақсад дунёнинг кўпгина халқларида унутилиб кетган бу қадимий санъатни асраб-авайлаш, келгуси авлодларга асл ҳолида етказиш. 

Бунинг учун эса устоз бахшиларимиз бу санъатни ўз шогирдларига жонли ижро ҳолатида ўргатишлари керак. Амалий дарсларни улар ўтишлари керак. Назарий фанлардан эса, биринчи навбатда, кучли назарий билимга эга фольклоршунос олимлар сабоқ бериши зарур.

Нотани билиб, нотадан бошқа нарсага ақли етмайдиган, фольклор санъатига бегона бўлган, унинг моҳиятини тушунмайдиган “олим”ларнинг бахшичилик санъати йўналишида таҳсил олаётганганларга сабоқ бериши жуда ҳам хатарли деб биламан. Олдин моҳиятни англаб, асосли билимга эга бўлиб, кейин фикрлашсак, яхши бўларди...

Жаббор Эшонқул, фольклоршунос олим