Соат миллари 9-00 га яқинлашгани сайин ишга кечикмай етиб бориш учун қадамимни тезлатдим. Қаршимда ёши мендан кичикроқ аёлнинг “Бу кунингдан ўлганинг яхши”, дея жаҳл билан қарғагани хаёлимни буткул пароканда қилиб юборди.
Қарасам, чамаси 4 ёшли ўғли тасодифан йиқилиб тушди, аёл эса “Эҳтиёт бўлиб юрсанг ўласанми?”, дея уни ура кетди. Мен шошиб уни ердан туришига ёрдамлашдим. Болакай “Оёғим сийпаниб кетди”, деб йиғлаб ўрнидан турди. Аёл бунга парво қилмай боласини бир қўли билан судраб, қарғаб-қарғаб йўлида давом этди.
Она-бола шошиб мендан олдинга ўтиб кетишди. Аёлнинг болакайга қилган муомаласидан ўзининг фарзанди бўлмаса керак, деб ўйладим. Лекин ишхонага яқинлашганимда унинг рўпарадаги боғча олдида тарбиячи билан суҳбатлашиб турганини кўрдим ва бундан ўша болакай унинг ўғли эканини англадим.
Бола – ниҳол. Ота-она – боғбон. Агар ниҳол ўз вақтида ва яхши парвариш қилинса, тўғри ўсади. Ота-онанинг вазифаси эса болага гўзал тарбия бериш, яхши инсон қилиб вояга етказишдир. Бунда оила муҳити катта аҳамиятга эга. Бола табиати, хулқ-атвори оиладаги муҳит таъсири остида бўй кўрсатади. Албатта, яхши фарзанд ўз-ўзидан вояга етмайди. Оилада ота-она, атрофда яқинлар назоратида тарбияланиб, улғайиб боради.
Бола тарбиясида, айниқса, унга нисбатан бўлган муомала ва муносабат муҳим ўрин тутади. Кўча-куйда, биз таниган ёки танимаган одамлар, қўни-қўшни олдида ҳам ҳали эси кирмаган фарзандининг баъзи хархашаларига чидолмай ноўрин сўзлар билан койиш, қарғаш ҳолатларига кўп бор гувоҳ бўламиз. Баъзан болакайга нисбатан айтилган ҳақоратли сўзлардан этингиз жунжикиб кетади. “Ўлигингга куяй”, “Оғзингдан қонинг келсин”, “Молдан баттарсан”, “Ифлос” сингари қарғишни ўз вужудидан бунёд бўлган фарзандига нисбатан қўллаётган ота ёки онанинг бу хатти-ҳаракатини нима деб аташ, қандай баҳолаш мумкин? Эндигина ҳаётга қадам қўяётган жажжи болакай мунтазам равишда бу сингари сўзларни эшитиб вояга етса келажакда қандай инсон бўлади?
Халқимизда “Қарғаган болангдан яхшилик кутма”, деган мақол бежиз пайдо бўлмаган. Тарбиясиз фарзанд ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди. Хатонинг энг каттаси болага нисбатан қилинган муомала ва мулоқотнинг тўғри йўлга қўйилмаслигидир. Бунинг оқибатида эса бола онгида ҳасад, манманлик, беҳуда сўзларни гапириш, жоҳиллик, такаббурлик, ёлғончилик, мунофиқлик, бахиллик, ғазаб, мазах қилиш каби ёмон хислатлар шакллана боради.
Болалигимда бобом ва бувим биз набираларига ёшимиз, феъл-атворимиздан келиб чиқиб муомала қиларди. Тўрт опа-сингил бўлсак-да, шўхлигимиз ўғил болаларникидан қолишмасди. Шунда ҳам бизни аяб, “Ҳей сени-я, бой бўлгур-а” ёки “Пошшо бўлгур”, “Уйинг донга тўлсин”, дейишдан нарига ўтмасди. Ҳатто дадам ва аямнинг бизнинг болаларча қилиқларимиздан баъзан қаттиқ жаҳл қилиб койиганида ҳам қариялардан дакки эшитгани, бола кўрганини ва эшитганини, албатта, такрорлаши мумкинлигини айтиб танбеҳ беришарди.
– Ота-боболаримиз “Яхши гапга ҳам, ёмон гапга ҳам фаришталар омин дейди”, деб бежиз айтишмаган, — дейди нафақадаги педагог Зулайҳо ая Маманазарова. – Айниқса, ота-онанинг фарзандини қарғаши унинг келажагига таъсир этмай қолмайди. Ҳақоратли сўзлар эшитиб вояга етган бола келажакда қандай шахс бўлиб улғаяди? Шу кунларда, айниқса, ёш келинларнинг “Отангга ўхшамай ўл” қабилидаги қарғишларини, фарзандини ураётган ҳолатларини кўп кузатяпман. Тарбияси бутун аёл ичидаги туғёнлари, нафрат ва ғазабини ҳеч қачон болага нисбатан қўлламайди. Қандай феъл-атворга эга бўлишидан қатъий назар ўша эркак – фарзандининг отаси. Уни ёмон кўрсатиш, бола кўнглида ўз отасига нисбатан қаҳр уйғотишга ҳеч бир онанинг ҳаққи йўқ.
Мунтазам равишда сўкиш ёки ҳақорат эшитган бола келажакда ким бўлиб етишади? Спиртли ичимлик ичишга ружу қўювчилар қаёқдан пайдо бўляпти? Кўча-куйда жанжал кўтариб, кўпчиликнинг тинчини бузиб юраётганлар-чи? Йўқчиликни баҳона қилиб эгри йўлга кириб кетганлар-чи? Турмушида адашган, йўлини йўқотган, ҳаётда ўз ўрнини тополмаган киши борки, унинг болалиги билан қизиқсангиз, албатта, тўкис тарбия кўрмаган, оиласида маънавий муҳит носоғлом бўлиб чиқади.
Тўғри, бола тарбиясида қаттиққўллик керак. Аммо бу усул фарзандни киши этини сескантирувчи сўзлар билан ҳақоратлаш, мунтазам равишда уриш, дегани эмас-да.
Ота-она, шунингдек, бобо ва бувининг оила даврасида қиладиган ҳар бир хатти-ҳаракати, айтган ҳар бир сўзи фарзанди тарбияси, унинг шаклланишига ўз таъсирини ўтказмай қолмайди.
Гўдакни уриш, туртиш, ҳақоратлаш, сўкиш ўрнига унга кулиб жавоб қайтариш, вақти-вақти билан эркалаш, ҳалол меҳнатга ўргатиш, қизиқишларини қўллаб-қувватлаш, “нега?”ларини жавобсиз қолдирмаслик, ёшига нисбатан муносабатда бўлиш, унга ўзини қандай тутиш кераклигини тушунтириш, уни ҳис этиш ва эшитиш муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, “сен энг чиройлисан, энг яхшисан, энг ақллисан, энг қобилиятлисан” сингари сўзларни айтиш болада ўз фикри ва ҳис-туйғуларини эркин айтиш қобилияти пайдо бўлишига, фаолликка, ўзига нисбатан ишонч туйғуси мустаҳкамланишига замин яратади. Боланинг бирон нарсани уддалай олмаслиги унинг билмаслигидан эмас, тажрибасизлигидан. Уларнинг инжиқликлари олдида ота-она сабрли, бардошли бўлиши лозим.
Зеро, ахлоқи ва эътиқоди бутун фарзанд – улуғ неъмат. Бундан ота-она ҳам, жамият ҳам бирдек манфаатдор.
Дилфуза МАҲКАМОВА,
Республика Маънавият ва маърифат маркази масъул ходими