Мулоҳаза

Ахборот асрининг энг катта парадоксларидан бири – бу технологик тараққиётнинг ижтимоий инқирозлар билан елкама-елка юриши. Айниқса, ижтимоий тармоқлар замонавий инсон ҳаётининг ажралмас бўлагига айланган бугунги кунда, уларнинг фойдали жиҳатлари қанчалик кўп бўлса, салбий оқибатлари ҳам шунчалик жиддий. Интернет, айниқса инстаграм каби платформаларда ўзига хос виртуал дунёни яратди. Бу дунё ахлоқий чегараларнинг тобора йўқолиб бораётган, қадриятлар жамият эмас, алгоритмлар асосида белгиланиши мумкин бўлган маконга айланмоқда.

Интернет – глобал эркинлик. Аммо ҳар қандай эркинлик тартиб билан уйғунлашмаса, у инқирозни келтириб чиқаради. Бугунги кунда кўплаб блогерлар, маркетинг мутахассислари ва рекламачилар бренд тарғиботида ахлоқий меъёрларни эътиборга олмаяпти. Айниқса, аёллар образининг очиқлашуви тобора кучаймоқда. Эндиликда: “Brandface” деганда – ўзини кўрсатишга рози бўлган, жисмоний кўриниши орқали эътибор тортишга уринаётган аёллар тушунилмоқда. “Реклама”да эса очиқча эротика, ҳақоратли сўзлар ва контекстлар билан безатилган визуал материаллар назарда тутилмоқда. “Контент” деганда – жамиятга эмас, алгоритмга ёқадиган видеолар устунлик қилмоқда.

Бугун интернет, айниқса, инстаграм саҳифаларида “Никоҳсиз яшаш учун қулай квартиралар”, “Эркин муносабатлар учун хона ижараси”, “Фақат жуфтликлар учун хизмат” каби эълонлар очиқчасига тарқатилмоқда. Бу эса нафақат қонунчиликка, балки миллий ва диний қадриятларимизга ҳам мутлақо зид.

Шунингдек, бу рекламаларнинг кўпчилигида ярим яланғоч ҳолдаги аёллар “бренд юзи” сифатида кўрсатиляпти. Гўёки уларнинг жозибаси орқали кўпроқ мижоз жалб қилиш мумкин. Тунги клублар, 18+ йўналишдаги хизматлар ва “эрк учун ҳамма нарса мумкин” деган нотўғри ғоялар аллақачон алгоритмларнинг энг юқори поғонасига чиқиб олган.

Юқоридаги ҳолатлар ахлоқий меъёрларнинг тобора ишламай бораётганидан далолат беради. Жамиятимизда ёшлар орасида эркинлик дегани – тартибсизлик, очиқ-сафо яшаш дегани – мақсадсизлик сифатида талқин қилинмоқда. Айниқса, 16–25 ёшдаги аудитория бу “трендлар”ни соғлом баҳолай олмайди ва натижада уларни ҳаёт мезонига айлантириб олади.

Бундай реклама ва контентлар фақат битта кишининг эмас, бутун бир авлоднинг руҳий, ахлоқий ва ҳатто ҳуқуқий шаклланишига салбий таъсир қилади. Чунки улар онг остига қуйидаги нотўғри хабарларни юборади: “Пул топсанг, ҳаммаси мумкин”, “Таниқли бўлиш учун ҳатто ҳаётингни хавфга қўй”, “Ахлоқ – эскилик сарқити”, “Оила, никоҳ, ор-номус – бу ўтган асрга хос” каби тушунчалар.

Турли хил платформаларда тинмай айланаётган никоҳсиз ижарага қўйиладиган уйлар, тунги клуб ва массажхона кабиларнинг рекламалари эркинлик эмас, балки ахлоқий бузуқликка чорлов сифатида хизмат қилмоқда. Бугун ҳар биримиз смартфон тутган қўлимиз билан “маънавий макон”ни шакллантиряпмиз. Бироқ савол туғилади: булар устидан ким назорат ўтказмоқда? Ким бу контентларни фильтрлайди? Ким болаларимиз нима кўраётганини кузатади?

Юртимизда Ички ишлар вазирлиги ва бошқа мутасадди ташкилотлар томонидан баъзи ноқонуний контентлар бўйича чоралар кўрилаётгани инкор этилмайди. Аммо бу ҳолатларнинг сони интернет тезлигидан ортиб бораётган бир вақтда, масалага фақат юқоридан эмас, пастдан жамият ичидан туртки бериш зарур. 

Умумтаълим мактабларида рақамли маданият ва ахборот хуружларига қарши иммунитетни шакллантириш бўйича алоҳида фан жорий этилиши керак. Бу орқали интернетга кираётган ҳар бир шахсда танлов маданияти шаклланади ва кўраётганларини синтез қилишга иммунитет пайдо бўлади. Бу нафақат танлов, балки шаҳвоний ҳаракатларга йўл қўйилган, ахлоқ меъёрларига зид видео, рекламалар устидан шикоят қила олиш ва ундай видеоларнинг тарқалмаслигига ўз ҳиссасини қўшишни ҳам ўргатади.

Ҳар бир реклама берувчилар учун алоҳида лицензия ва этик қоидаларни ишлаб чиқиш керак. Шу орқали реклама маъноси ва унда тарғиб қилинаётган ҳар бир нарса эътиборга олинган бўлар эди.

Ижтимоий тармоқлар – бу шунчаки кўнгил очар восита эмас. Улар бугунги дунёқарашни, эртанги қарорларни ва бутун жамият тақдирини белгилаётган майдондир. Шу сабабли, бу майдонни биз ижобий қадриятларимиз билан тўлдирмасак, бегона мафкуралар тўлиб бораверади. Ҳар доим ҳам экран ортида реклама берувчилар ва контент яратувчилар учун мос аудитория ўтирмайди. Бошдан оёқ жаргон ва вулгаризмга оид сўзлардан ташкил топган бундай контентлар ўсиб келаётган ёшлар онгида ўз асоратини қолдирмай қўймайди. Фақатгина шахсий манфаат эмас, балки кишилар учун манфаатлар кўзлаган контентлар яратишда ҳар бир инсон виждонан ёндашуви зарур. 

Дилдора ДЎСМАТОВА

ЎзА