Маълумки, жаҳон иқтисодиётидаги йирик интеграцион бирлашмалардан бири бўлган Европа Иттифоқи етмиш йилдан буён дунё мамлакатлари билан самарали ҳамкорлик қилиб келмоқда. ЕИнинг мавжуд бошқа халқаро ташкилотлардан фарқли жиҳати, унинг интеграцион жараёнлар ва халқаро савдо-иқтисодий муносабатлардаги эришган муваффақиятларида намоён бўлади.

Европа Иттифоқи бугунги кунда умумий савдо-товар айланмаси жиҳатидан дунёда етакчилар қаторида туради. ЕИ савдо-иқтисодий ҳамкорлик доирасида жаҳондаги турли минтақалар билан самарали алоқаларни ташкил этган бўлиб, ушбу ҳамкорлик муносабатлари бошқа давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётида муҳим аҳамият касб этмоқда. Жумладан, Ўзбекистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги икки ва кўп томонлама ҳамкорлик йилдан йилга ривожланиб бормоқда. Ушбу ҳамкорликнинг айрим йўналишлари, қабул қилинган стратегиялар ва истиқболли лойиҳалар хусусида иқтисодиёт фанлари доктори, профессор Жасурбек Отаниёзов ЎзА мухбирига қуйидагиларни сўзлаб берди. 

- Сўнгги йилларда ўлкамизда жаҳон иқтисодиётига интеграциялашувни кучайтириш, халқаро иқтисодий ҳамкорлик алоқаларини ривожлантириш, хорижий мамлакатлар билан имтиёзли савдо-иқтисодий алоқаларни самарали ташкил этишга қаратилган ислоҳотларнинг фаол равишда амалга оширилиши нафақат Марказий Осиё мамлакатлари билан, балки Европа Иттифоқи билан ҳам ҳамкорликнинг янги даврини бошлаб берди. 

ЕИ билан Марказий Осиё давлатлари ўртасида савдо-иқтисодий муносабатларни ривожлантиришга қаратилган бир қатор ўзаро манфаатли битим ва шартномалар имзолаган бўлиб, улар ҳозирги кунда ҳамкорлик муносабатларини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг муҳим ҳуқуқий пойдевори сифатида хизмат қилмоқда.

“Европа Иттифоқи-Марказий Осиё” мулоқоти минтақа мамлакатлари билан ҳамкорликнинг янги йўналишларини ташкил этиш мақсадида 2004 йил ноябрь ойида Европа Иттифоқи ташаббуси билан бошланган. Мулоқот доирасида Европа Иттифоқи Марказий Осиё минтақасида барқарорлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш, барқарор иқтисодий ривожланиш ва аҳоли турмуш даражасини янада яхшилаш борасида ҳамкорлик алоқаларини амалга оширмоқда.

2004 йилдан 2006 йилгача бўлган давр мобайнида ушбу мулоқот доирасида учта муҳим учрашув - Бишкекда (Қирғизистон, 2004 йил), Брюсселда (Бельгия, 2005 йил) ва Олмаотада (Қозоғистон, 2006 йил) бўлиб ўтди. 2007 йилдан бошлаб Германия томони ташаббуси билан Европа Иттифоқининг Марказий Осиё бўйича Стратегияси қабул қилиниши ортидан ташқи ишлар вазирлари даражасида учрашувлар ўтказила бошланди. 

Ташқи ишлар идоралари раҳбарлари даражасида “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” вазирлар учрашуви ўтказилиши мунтазамлик касб этиши баробарида, худди шундай форматда мунтазам учрашувлар ўтказишнинг бошқа механизмлари ҳам йўлга қўйилди. Хусусан, парламентлараро алоқалар, иқтисодиёт, савдо, инвестиция, инсон ҳуқуқлари, таълим, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва сув ресурслари масалалари бўйича тегишли идоралар ўртасида мунтазам равишда мулоқотлар ўтказилмоқда.

2019 йилда Европа Иттифоқининг минтақага оид янгиланган Стратегиясининг қабул қилиниши билан минтақалараро мулоқотнинг янги форматлари – “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” иқтисодий форуми, Фуқаролик жамияти форуми фаолияти йўлга қўйилди. Янги стратегия “Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё: ҳамкорликни мустаҳкамлашдаги янги имкониятлар“ деб номланиб, унда истиқболда минтақавий даражада ҳамкорлик алоқаларини амалга оширишга тегишли бўлган муҳим стратегик масалалар ўз аксини топган. Европа Иттифоқининг минтақа билан ҳамкорликни ривожлантириш бўйича янги стратегияси кўзланган мақсадларга эришиш йўлидаги фаол ҳамкорликка қаратилган сиёсат намунасидир. Шунингдек, давлатимиз раҳбарининг ташаббуси билан “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” ҳамкорликни мустаҳкамлаш бўйича вазирлар конференцияси иш бошлади.

Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё минтақаси мамлакатлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик алоқаларини мустаҳкамлашнинг муҳимлигини Марказий Осиёнинг Европани Осиё билан боғлайдиган стратегик ва қулай географик жойлашуви, минтақа мамлакатларининг ЕИ мамлакатларига энергия импорт қилишда катта улушга эгалиги, қарийб 80 миллионга яқин аҳолига эга бўлган минтақанинг юқори бозор салоҳияти каби омиллар билан изоҳлаш мумкин.

Ҳозирги даврда Марказий Осиёнинг барча мамлакатлари икки томонлама ҳамкорлик қилиш тўғрисида амалдаги келишувларга эга. Жумладан, Европа Иттифоқи ва Ўзбекистон ўртасидаги фаол муносабатлар 1991 йилда бошланган. Аммо бу алоқаларнинг тез ва барқарор ўсиб бориши 2016 йилдан кейинги даврга тўғри келади. Шу вақтдан мамлакатимиз дунё давлатлари учун ўз эшикларини очиб, глобал иқтисодиётга кириб борди. 1996 йил 26 июнда Флоренция шаҳрида имзоланган Ўзбекистон билан Европа Иттифоқи ўртасидаги “Шериклик ва Ҳамкорлик” тўғрисидаги битим, унинг 1999 йил 1 июлдан эътиборан кучга кириши мамлакатнинг Европа Иттифоқи мамлакатлари билан ўзаро муносабатларининг ҳуқуқий негизига айланди. Ўзбекистон томонидан 2017 йилда ушбу келишувни янгилаш таклифи билдирилди. Европа Иттифоқи билан “Чуқурлаштирилган шериклик тўғрисида”ги янги келишувни имзолаш бўйича музокаралар расман 2018 йил ноябрь ойидан бошланди. 

Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорлик кўламининг кенгайиб бораётгани бежиз эмас. Боиси, Марказий Осиё мазкур тузилмага аъзо давлатлар иқтисодиётида муҳим ўрин тутади. Европа Иттифоқи биз учун 450 миллион аҳолига эга катта бозор бўлса, Марказий Осиё европаликлар учун қарийб 80 миллион аҳолидан иборат тез ривожланаётган бозор сифатида бир-бирини тўлдиради. Бу ҳамкорлик озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, иқтисодиёт барқарорлигига эришишда қўл келади. 

Амалий рақамлар мисолида кўрадиган бўлсак, кейинги йилларда Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги ташқи савдо барқарор суръатларда ривожланиб бормоқда. Хусусан 2023 йилда Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 9,8 фоизга ошиб, 52,8 млрд. еврони ташкил қилган. Шунингдек, минтақадаги инвестицияларнинг 40 фоиздан ортиғи Европа Иттифоқи ҳиссасига тўғри келади.

Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи мамлакатлари билан савдо айланмаси 2024 йилда 6,4 миллиард АҚШ долларни ташкил этган ҳолда 2017 йилдаги кўрсаткичга нисбатан 3,4 миллиард АҚШ долларига ошди. Мамлакатимизда мингдан зиёд Европа капиталига эга корхоналар фаолият юритмоқда. Европанинг тўғридан-тўғри инвестициялари 2022 йилда 1,2 миллиард доллардан ошиб, асосан энергетика, қишлоқ хўжалиги ва инфратузилма соҳаларига йўналтирилган. Ўзаро манфаатли шериклик намунаси сифатида Ўзбекистоннинг бугунги кунгача бир қанча Евроиттифоқ мамлакатлари билан кенг кўламли ҳамкорлигини мисол қилиб келтириш мумкин. Германия, Литва, Италия, Польша, Франция ва Латвия Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи мамлакатлари билан савдо алоқаларида фаол ҳамкорлик қилиб келаётган давлатлар ҳисобланади. Масалан, Германия билан 2017 йилда ўзаро товар айрибошлаш ҳажми 613,1 миллион АҚШ долларини, 2024 йил якунига кўра эса 1213,9 миллион АҚШ долларини ташкил этиб икки баробарга ошган. 2024 йилда Германия Европа Иттифоқи мамлакатлари ичида Ўзбекистоннинг ташқи савдо айланмасида энг юқори кўрсаткични қайд этган бўлиб, жами савдо айланмасининг 1,8 фоизини ташкил этган. Шунингдек, сўнгги йилларда Германия Ўзбекистон ташқи савдо айланмаси ҳажмида юқори улушга эга бўлган ўнта мамлакат қаторидан жой олиб келмоқда.

Мамлакатимизнинг Франция билан товар айирбошлаш ҳажмида ҳам ижобий тенденциялар қайд этилмоқда. Хусусан, 2024 йилда ўзаро товар айирбошлаш ҳажми  1131,3 миллион АҚШ долларини ташкил қилган ҳолда 2017 йилдаги кўрсаткичга нисбатан 880 миллион АҚШ долларига кўпайган. 2024 йилда ЕИ мамлакатлари ичида Ўзбекистон учун маҳсулотлар экспортида юқори кўрсаткични ташкил этган давлат Франция бўлди. 

Ўзбекистон Республикасининг Италия билан товар айирбошлаш ҳажми ҳам юқори суръатларда ошиб бормоқда. Италия билан ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 2017 йил натижаларига кўра, 172,3 миллион АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 438,0 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Ўзбекистоннинг Чехия билан ҳам ўзаро товар айрибошлаш ҳажми мунтазам ошиб бормоқда, мазкур кўрсаткич 2017 йил 87,2 миллион АҚШ долларини ташкил қилган бўлса, 2024 йил 434,7 миллион АҚШ долларига тенг бўлган ҳолда беш баробарга ошган. 

Ўлкамизнинг Европа Иттифоқи мамлакатлари билан савдо муносабатлари ривожланишида мамлакатимиз ҳукумати томонидан жаҳон бозорларидан мустаҳкам ўрин эгаллаш ва шу орқали миллий иқтисодиётнинг экспорт салоҳиятини оширишга қаратилган иқтисодий ислоҳотларнинг фаол равишда амалга оширилиши муҳим роль ўйнади. Бу жараёнда 2021 йил 10 апрелдан бошлаб Ўзбекистоннинг жаҳондаги кўплаб мамлакатлар қатори Европа Иттифоқининг барқарор ривожланиш ва самарали бошқарув бўйича махсус преференциялар тизими “GSP+” доирасидаги имтиёзлардан фойдаланиш имкониятига эга бўлганлиги алоҳида аҳамият касб этди. Чунки, Европа Иттифоқининг “GSP+” тизими савдо сиёсати воситаси бўлиб, ривожланаётган мамлакатлардан олиб кирилаётган товарларни божхона божларидан озод қилишни назарда тутган ҳолда бенефициар мамлакатларнинг иқтисодий ривожланиши ва уларнинг экспорт салоҳиятини оширишга ёрдам беради. Бу эса Европа Иттифоқи ва Ўзбекистон ўртасидаги муносабатларда муҳим босқич бўлиб, томонлар ўртасидаги мулоқотни ҳамда савдо алмашинувини янада чуқурлаштиришга имкон яратмоқда. 

Мамлакатимизнинг Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё мамлакатлари ҳамкорлигини ривожлантириш доирасидаги фаолиятида ташаббускорлик ва прагматизм тамойиллари устувор бўлиб бораётганини алоҳида қайд этиш лозим. Сўнгги йилларда республикамиз минтақавий алоқаларни кучайтириш ҳамда ўзаро манфаатли ҳамкорликни янада ривожлантириш борасида муҳим ташаббусларни илгари сурмоқда. Марказий Осиё – Европа Иттифоқи мамлакатлари ўртасидаги стратегик ҳамкорлик алоқаларини ривожлантиришда Президентимизнинг ташаббуси билан 2022 йилда Самарқандда “Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўзаро боғлиқлиги: барқарор ривожланиш учун глобал дарвоза” мавзусидаги биринчи конференциянинг ташкил этилганлиги ва унда минтақавий даражада савдо-иқтисодий муносабатларни кенгайтириш учун транспорт коммуникация тизимлари, энергетика ва рақамли инфратузилмани ривожлантириш ҳамда хусусий сектор ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш мақсадида Самарқанд декларациясининг қабул қилинганлигини алоҳида эътироф этиш лозим.

Шуни алоҳида қайд этиш керак, давлатимиз раҳбарининг Марказий Осиё ва Европанинг транспорт-коммуникация алоқаларини ривожлантириш, энг аввало, “Ўрта йўлак”ни шакллантириш йўли орқали мамлакатларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш муҳимлиги борасидаги ташаббуси минтақа мамлакатлари ривожида алоҳида ўрин тутмоқда. Йўлакни ривожлантириш бўйича олиб борилаётган ислоҳотлар натижасида “Ўзбекистон - Европа” ўртасида Каспий денгизи орқали ташилган юк ҳажми 2024 йил якунига кўра 1,1 млн. тоннани ташкил этиб, 2020 йилга нисбатан 55 фоиз ўсиш кузатилди.

Айни пайтда Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтаётган “Марказий Осиё – Европа Иттифоқи” форматидаги саммит нафақат минтақавий, балки глобал сиёсий ва иқтисодий жараёнлар учун муҳим воқеликдир. Саммит доирасида транспорт, логистика, рақамли инфратузилма, экология, миграция, хавфсизлик, таълим ва туризм соҳаларида аниқ режалар шакллантирилиши кутилмоқда. Транскаспий халқаро транспорт йўлагини жадал ривожлантириш, “яшил энергетика” салоҳиятини рўёбга чиқариш, таълим алмашинуви дастурларини кенгайтириш – ушбу мулоқотнинг энг муҳим масалаларидир. Ушбу саммит нафақат Ўзбекистон, балки бутун Марказий Осиё учун Европа билан стратегик алоқаларни чуқурлаштиришда янги даврни бошлаб беради. Самарқанд саммитини халқаро майдондаги “Ўзбекистон бренди”ни мустаҳкамлаш, минтақавий интеграцияни ривожлантириш ва Европа билан барқарор алоқалар қуришдаги навбатдаги қадам сифатида кўриш мумкин. Бу эса нафақат бугунги, балки келажак авлодлар учун ҳам янги имкониятлар эшигини очади.

ЎзА мухбири Гўзал Сатторова ёзиб олди.