Тасаввур қилинг, чўнтагингиздаги қорайиб кетган, таркибида темиру қўрғошин аралашган оддий танга, жаҳон бозоридаги энг соф кумушдан ҳам қадрлироқ бўлса. Бугунги иқтисодий мантиққа зид кўринган бу ҳолат VIII – X асрларда Бухоро аҳли учун оддий ҳолат эди. Тарих саҳифаларида “қора дирҳамлар” номи билан муҳрланган ушбу пул бирликлари нафақат савдо-сотиқ воситаси, балки бутун бошли ижтимоий қатламларнинг тақдирини ўзгартириб юборган, деҳқонларни ердан маҳрум қилиб, қудратли сиёсий қурол вазифасини ўтаганди. Тангашунослик ва тарих фанида баҳсларга сабаб бўлган ушбу ҳодисанинг илдизлари қадимги Бухоронинг мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳаётига бориб тақалади.

“Қора дирҳамлар” ёки тарихий манбаларда “ғитрифий” деб аталган тангаларнинг пайдо бўлиши тасодифий воқеа эмасди. VIII аср охирларида Хуросон ноиби Ғитриф ибн Ато бошқаруви даврида кумуш тангаларга бўлган эҳтиёж ва қимматбаҳо металл тақчиллиги маҳаллий ҳукуматни янгича йўл тутишга мажбур қилди. Наршахийнинг маълумотларига кўра, Бухоро аҳли Ғитрифдан айнан олдинги Бухорохудотлар давридаги каби тангалар зарб қилиб беришни сўраган. Бироқ янги пул бирлиги соф кумушдан эмас, балки олти хил металл – олтин, кумуш, мис, қўрғошин, темир ва қалай қотишмасидан иборат бўлган. Маълумотларга кўра, бу қотишманинг ранги қора бўлгани ёки ундаги тасвирларнинг ўзига хослиги туфайли улар халқ орасида “қора дирҳамлар” номини олган. 

Ҳукуматнинг дастлабки режасига кўра, бу янги тангалар кумуш дирҳамлар билан тенг қийматда юритилиши керак эди. Аммо бозор қонунлари ўз ҳукмини ўтказди: аввалига қора дирҳамларнинг қадри тушиб кетди, чунки одамлар таркибида қимматбаҳо металл кам бўлган пулни қабул қилишни истамасдилар. Бироқ вазият тез орада тубдан ўзгарди. Солиқ (хирож) тўлаш мажбурияти айнан шу тангаларда белгилангач, уларга бўлган талаб сунъий равишда ошди. Натижада, 835 йилга келиб 85 дона қора дирҳам 100 дона соф кумуш дирҳамга тенглашиб олди. Бу иқтисодий парадокснинг асосий сабаби шунда эдики, қора дирҳамлар фақат Бухоро ички бозорида айланар, кумуш эса ташқи савдо ва жамғариш учун ишлатиларди. Ҳукумат бундан усталик билан фойдаланиб, аҳолидан солиқларни йиғишда валюта курсини ўз фойдасига ўйнатди.

Бу молиявий сиёсатнинг оғир юки, табиийки, оддий меҳнаткашлар, айниқса, деҳқонлар елкасига тушди. Сомонийлар даврига келиб, солиқ йиғиш тизимидаги бундай манипуляциялар аҳолининг кескин камбағаллашишига олиб келди. Солиқ йиғувчилар хирожни ҳисоблашда эски ва янги ғитрифий тангалар ўртасидаги фарқдан фойдаланиб, амалда солиқ ҳажмини ошириб юбордилар. Манбаларда келтирилишича, Нуҳ ибн Наср II даврида (943–954) хирож миқдори аввалги даврларга нисбатан икки баробарга ошган. Деҳқонлар солиқни тўлаш учун ўз маҳсулотларини арзонга сотишга ёки судхўрлардан қарз олишга мажбур бўлардилар. Оқибатда, кўплаб ер эгалари ўз мулкларидан ажралиб, йирик заминдорларга қарам бўлиб қолдилар. 

“Қора дирҳамлар” тарихи шунчаки пул муомаласининг ўзгариши эмас, балки давлат бошқаруви, иқтисодиёт ва ижтимоий ҳаётнинг нақадар чамбарчас боғлиқлигини кўрсатувчи ёрқин мисолдир. Бу тангалар асрлар давомида Марказий Осиёда кумуш тақчиллиги шароитида ички бозорни таъминлаш вазифасини ўтади, ҳатто X аср бошларида Самарқанд ва бошқа шаҳарларда ҳам савдо битимларида асосий тўлов воситаси сифатида фойдаланилди. Ўша давр иқтисодий тафаккурининг маҳсули бўлган бу тизим, бир томондан, давлат хазинасини тўлдиришга хизмат қилган бўлса, иккинчи томондан, минглаб тақдирларнинг синишига ва жамият табақаланишининг кучайишига сабаб бўлди. Бухоро тупроғидан топилаётган қорайган тангалар бугун бизга ўша олис ўтмишнинг мураккаб ва зиддиятли кунларидан сўзлайди.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА