Бугунги глобаллашув даврида биз “бренд” тушунчасига кўп дуч келамиз. Бирор маҳсулотнинг номи унинг сифати, нуфузи ва қадриятларини ўзида мужассам этган тимсолга айланади.

Хўш, аждодларимиз ҳам шундай глобал брендлар ярата олганми? Ўрта асрларда, ҳозиргидек маркетинг ва реклама технологиялари бўлмаган бир даврда, оддий бир ўзбек қишлоғида ишлаб чиқарилган маҳсулот бутун дунёга машҳур бўлиб, подшоҳлар ва аслзодаларнинг орзусига айланиши мумкинмиди? Х аср тарихчиси Муҳаммад Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асари бу саволларга “ҳа” деб жавоб беради ва бизга “Занданийчи” деб номланган ўрта асрларнинг ҳақиқий люкс бренди ҳақида ҳикоя қилади.

Наршахийнинг ёзишича, Бухоро яқинида Зандона деган катта бир қишлоқ бўлган. Бу қишлоқ ўзининг мустаҳкам қалъаси, гавжум бозори ва жомеъ масжиди билан ажралиб турган. Аммо унинг асосий шуҳрати бу эмасди. Зандонада шундай бир ажойиб сифатли газлама тўқилардики, у бутун Шарқу Ғарбда “занданийчи”, яъни “Зандона қишлоғидан чиқарилган” номи билан донг таратган.

Бу матонинг сифати шу қадар юқори эдики, у тез орада оддий ҳунармандчилик маҳсулоти чегарасидан чиқиб, ҳақиқий санъат асарига, ҳашамат ва юксак мавқе белгисига айланди. Наршахийнинг гувоҳлик беришича, бу мато нафақат Бухоро ва унинг атрофида, балки узоқ ўлкаларга ҳам экспорт қилинган. Ироқ, Форс, Кермон ва ҳатто Ҳиндистон каби мамлакатларнинг савдогарлари карвонлар тузиб, айнан шу матони харид қилиш учун Зандонага келишарди. Энг ҳайратланарлиси, “барча улуғлар ва подшоҳлар ундан кийим қиладилар ва ипакли кийимлик баҳосида сотиб оладилар”. Бу – оддий пахта толасидан тўқилган газламанинг ўша даврнинг энг қимматбаҳо матоси бўлган ипак билан бир нархда сотилганини англатади. Бу “Занданийчи” брендининг қанчалик юксак қадрланганидан далолат беради.

“Занданийчи”нинг муваффақияти шунда эдики, у ўз даври учун ноёб бўлган бир неча жиҳатни ўзида бирлаштирган эди: юксак сифат, чидамлилик ва гўзал дизайн. Наршахий Бухородаги бошқа бир тўқувчилик устахонаси ҳақида ҳам маълумот бериб ўтади. Бу устахона арк ва шаҳристон ўртасида жойлашган бўлиб, унда Бағдоддаги халифанинг ўзи учун махсус гиламлар, пардалар ва бошқа қимматбаҳо буюмлар тайёрланган. Ҳатто халифа ҳар йили Бухоро хирожи (солиғи) эвазига пул ўрнига айнан шу устахонада тайёрланган маҳсулотларни олган. Бу фактлар Бухоро тўқимачилигининг умумий савияси ўша даврда дунёда энг илғорлардан бири бўлганини кўрсатади.

“Занданийчи”нинг шуҳрати шу даражага етдики, Бухоронинг бошқа кўплаб қишлоқларида ҳам унга тақлидан матолар тўқила бошланди. Қизиғи шундаки, улар ҳам ўз маҳсулотларини “занданийчи” деб атай бошлашди. Бугунги тил билан айтганда, бу – бренд номининг умумий тур номига айланиши ҳодисасидир. Бу ҳодиса фақатгина ўта муваффақиятли ва ўз соҳасида стандартларни белгилаб берган маҳсулотлар билан содир бўлади. Яъни, “занданийчи” сўзи энди шунчаки жой номини эмас, балки маълум бир сифат стандартини, ўзига хос услубни ва юксак дид белгисини англатадиган умумий атамага айланган.

Бухоро ҳунармандлари нафақат юксак сифатли маҳсулот яратиш, балки унинг нуфузини асрлар давомида сақлаб қолиш ва бутун дунёга тарқатиш санъатини ҳам мукаммал эгаллаган эдилар. Савдогарлар бу қимматбаҳо матони Шом (Сурия), Миср ва ҳатто Рум (Византия) шаҳарларигача олиб боришган. Наршахийнинг алоҳида таъкидлашича, Хуросоннинг бирорта шаҳрида бухоролик усталарникига тенг келадиган даражада сифатли мато тўқий олишмаган.

Шундай қилиб, “Занданийчи” – бу шунчаки матонинг номи эмас. Бу – аждодларимизнинг тадбиркорлик даҳоси, ҳунармандчилик салоҳияти ва сифатга бўлган юксак эътиборининг ёрқин тимсолидир. Бу тарих бизга шуни ўргатадики, ҳақиқий қадрият, меҳнат ва маҳорат билан яратилган маҳсулот ҳеч қандай рекламасиз ҳам дунё бозорларини забт этиши, асрлар оша ўз нуфузини сақлаб қолиши ва бутун бир миллатнинг ғурурига айланиши мумкин.

Алишер Эгамбердиев, ЎзА