Замонавий Ўзбекистон ташқи сиёсатида жаҳоннинг барча давлатлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик алоқаларини, узоқ муддатли ва кўп қиррали шерикликни янада кучайтириш бўйича аниқ чора-тадбирлар кўрилмоқда.
Хусусан, давлатимиз томонидан азалий ва ягона тарихий илдизларга эга бўлган Марказий Осиё мамлакатлари билан бўлган муносабатлар янги босқичга кўтарилди.
Бу борада Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари ҳамкорликни чуқурлаштириш, конструктив ва ўзаро манфаатли муносабатларни мустаҳкамлашга устувор аҳамият бериб, минтақада транспорт салоҳиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратмоқдалар.
Айниқса, минтақада яхши қўшничилик ва ишонч муҳитининг мустаҳкамланиши, транспорт жиҳатидан ўзаро боғлиқлик ва интеграциянинг чуқурлашиб бораётгани транспорт соҳасидаги стратегик инфратузилмавий лойиҳаларни ҳамкорликда амалга ошириш имконини яратмоқда.
Мамлакатимиз раҳбари ташаббуси билан минтақавий ҳамкорликнинг янги механизмлари ташкил этилди. Бунга мисол қилиб, Марказий Осиё давлат раҳбарларининг Маслаҳатлашув учрашувларини келтириш мумкин.
Ушбу институт минтақавий муаммоларни биргаликда муҳокама қилишнинг муҳим механизмига айланди, деб айтиш мумкин. Ушбу муҳим платформа транспорт ва логистика соҳасидаги амалий ҳамкорликни кенгайтиришнинг таъсирчан механизми сифатида ўзининг долзарблигини яққол кўрсатди.
Сўнгги йилларда Ўзбекистон қўшни давлатлар билан транспорт соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш ва янги босқичга кўтариш бўйича қатор чора-тадбирларни амалга ошириб келмоқда. 2016 йилдан бошлаб Тошкент қўшни республикалар билан транспорт-коммуникация алоқаларини тиклади ва ривожлантирди.
2016 – 2024-йилларда Ўзбекистон ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги авиақатновлар сони деярли 2 баробарга, йўловчилар сони эса 2,1 баробарга ошди. Бундан ташқари, мамлакатларимиз ўртасида янги йўловчи автобус йўналишлари очилди ва эски йўналишлар қайта тикланди. Бу эса сўнгги 8 йил ичида Ўзбекистон ва қўшни давлатлар ўртасидаги бундай рейслар сонининг бир неча бор кўпайишига олиб келди.
2017 йилда Ўзбекистон ва Туркманистон ўртасида Амударё устидан ўтган Туркманобод – Фораб темир йўл ва автомобиль кўприкларининг очилиши муҳим воқеалардан бири бўлди. 2018 йилда Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида Сурхондарё ва Хатлон вилоятларини боғловчи “Ғалаба – Амузанг” темир йўл линиясининг очилиши эса тарихий воқеа сифатида қайд этилди.
Бу чора-тадбирларнинг барчаси мамлакатларимиз ўртасида юк ташиш ҳажмининг сезиларли даражада ошишига олиб келди. Ўзбекистоннинг барча транспорт турлари бўйича умумий юк ташиш ҳажмида Марказий Осиё мамлакатларининг улуши 2024 йилда 28 фоизни ташкил этди.
- темир йўл транспортида 2024 йилда 10,8 миллион тоннани;
- автомобиль транспортида эса 2019 йилга нисбатан 18 фоизга ошиб, 2,8 миллион тоннадан 3,3 миллион тоннагача;
- ҳаво транспортида эса 123 баробарга ортиб, 100 тоннадан 12,3 минг тоннагача етди.
Ўзбекистон Президенти томонидан тасдиқланган "Ўзбекистон–2030" стратегиясида айниқса, транспорт-коммуникация соҳасида яқин минтақавий ҳамкорликни кучайтириш орқали Марказий Осиёдаги амалий ҳамкорликни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш бўйича аниқ вазифалар белгиланган.
Бугунги кунда қўшни мамлакатлар Ўзбекистоннинг транспорт-транзит лойиҳаларини фаол қўллаб-қувватламоқда. Бу лойиҳаларнинг амалга оширилиши Марказий Осиёнинг Шарқ – Ғарб ва Шимол – Жануб халқаро йўлаклари транзит маркази сифатидаги жозибадорлигини оширишга хизмат қилади.
Масалан, "Хитой – Марказий Осиё – Кавказ – Европа", "Беларусь – Россия – Қозоғистон – Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон", "Ўзбекистон – Туркманистон – Эрон – Туркия" мультимодал транспорт йўлакларини ривожлантириш, "Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон", "Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон" темир йўл линияларини қуриш шулар жумласидандир.
Ушбу лойиҳалар Марказий Осиё мамлакатларига Ҳинд океани портларига энг қисқа чиқиш йўлларини таъминлаб, Жанубий Осиёни Марказий Осиё, Россия, Хитой ҳамда Европа бозорлари билан боғлайди. Уларнинг амалга оширилиши Марказий Осиё мамлакатларининг транзит салоҳиятини сезиларли даражада ошириш имконини беради.
Шуни таъкидлаш жоизки, айнан транспорт соҳасидаги ҳамкорлик Марказий Осиёнинг барча давлатлари учун стратегик аҳамият касб этмоқда. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон Марказий Осиё мамлакатлари ва яқин ҳамкорлари кўмагида фаол транспорт дипломатиясини давом эттирмоқда.
Бу эса минтақа давлатларининг миллий лойиҳаларини Шимол – Жануб ва Ғарб – Шарқ халқаро транспорт йўлаклари билан уйғунлаштириш ҳамда Марказий Осиёни минтақалараро ўзаро боғлиқликнинг муҳим бўғинига айлантириш имконини беради.
Инфратузилмани яратиш билан бир қаторда, товарларнинг божхона расмийлаштируви ва чегараларни кесиб ўтиш тартиб-қоидаларини уйғунлаштириш ва рақамлаштириш бўйича саъй-ҳаракатларни бирлаштириш муҳимдир. Бу, шубҳасиз, транспорт соҳасидаги ўзаро боғлиқликни янада чуқурлаштириш учун ижобий таъсир кўрсатади.
Ушбу йўналишда Ўзбекистон ва Қозоғистон ўртасида E-PERMIT рақамли платформаси асосида рухсатнома бланкаларини электрон алмашишга тўлиқ ўтилганини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим.
Бундан ташқари, Ўзбекистон бевосита Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон билан юк автотранспорт воситаларига чегараларни тўсиқсиз кесиб ўтиш имконини берувчи "рақамли-ТИР" тизимини муваффақиятли синовдан ўтказди ва яқин келажакда бу тизимни Туркманистон билан ҳам жорий этишни режалаштирмоқда.
Марказий Осиё минтақаси азалдан Европа, Яқин Шарқ, Жанубий ва Шарқий Осиёни боғловчи ноёб кўприк вазифасини ўтаб келган. Бугун мамлакатларимиз ва Марказий Осиё давлатларининг бошқа минтақалар билан транспорт алоқаларини янада ривожлантириш учун катта имкониятлар ва фойдаланилмаган захиралар мавжудлигини кўриб турибмиз.
Кенг тармоқли транспорт-коммуникация тизимини шакллантириш бўйича ҳамкорлик қуйидаги сабабларга кўра Марказий Осиёнинг транспорт-транзит салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш имконини беради.
Биринчидан, БМТ ҳисоб-китобларига кўра, 2050 йилга бориб дунёда юк ташишга бўлган талаб 3 баробар ошади. Бундай тенденция денгизга чиқиш имкониятига эга бўлмаган Марказий Осиё мамлакатлари учун жиддий муаммо ҳисобланади.
Иккинчидан, БМТнинг Савдо ва тараққиёт бўйича конференцияси (YUNKTAD) маълумотларига кўра, денгиздан узоқда жойлашган мамлакатларнинг маҳсулотлари халқаро савдо бозорларида деярли учрамайди ва бу давлатлар улушига жаҳон экспортининг 1 фоиздан камроғи тўғри келади.
Марказий Осиё давлатларида юкларни ташиш харажатларининг улуши товарларнинг якуний қийматининг 50 фоизигача етади, бу деярли дунёдаги ўртача кўрсаткичдан 5 баробар юқоридир.
Шуни инобатга олиб, Ўзбекистон Марказий Осиё мамлакатларининг транспорт салоҳиятини янада ошириш мақсадида қуйидаги таклифларни илгари сурмоқда:
- Хитой, Жанубий Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатлари, Европа Иттифоқи бозорларига чиқишда бизнес учун қулай бўлган ягона тарифларни қўллаган ҳолда самарали транспорт йўлакларини илгари суришнинг аниқ механизмларини ишлаб чиқиш;
- Минтақамиз мамлакатлари учун ягона транспорт стратегиясини тайёрлаш;
- Халқаро ташишларнинг интеграциялашган рақамли платформасини яратиш.
Шубҳасиз, ушбу ташаббусларнинг амалга оширилиши Марказий Осиёдаги ҳар бир давлат олдида турган долзарб вазифаларни ҳал этишда муҳим ёрдам бўлади. Мамлакатларимиз ҳудудидан ўтадиган халқаро транспорт йўналишлари бўйлаб божхона ва бошқа тартиб-таомиллар такомиллаштирилади ва уйғунлаштирилади. Энг муҳим халқаро бозорлар ва денгиз портларига чиқишни таъминлайдиган ишончли транспорт-коммуникация тизимини яратиш бўйича умумий ёндашувлар келишиб олинади.
БМТ экспертларининг ҳисоб-китобларига кўра, товарларнинг жаҳон денгиз портларига чиқишини таъминлаш бўйича барча вазифаларни ҳал этиш 10 йил ичида Марказий Осиё мамлакатлари ялпи ички маҳсулотини камида 2 баробар ошириши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев БМТ Бош Ассамблеясининг 75-сессиясидаги нутқида бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари олдида минтақавий бозорнинг жаҳон иқтисодий, транспорт ва транзит йўлакларига чуқур интеграциялашувини таъминлаш бўйича муҳим стратегик вазифа турганини таъкидлади. Шу муносабат билан БМТ ҳомийлигида Транспорт ва коммуникацияларни ривожлантириш минтақавий марказини ташкил этиш таклиф этилди.
Ушбу Минтақавий марказ фаолияти доирасида мавжуд транспорт йўлакларини фаоллаштириш ва янгиларини шакллантириш, минтақанинг халқаро транспорт тизимига чуқур интеграциялашувини таъминлаш бўйича кўзланган натижаларга тўлиқ эришиш мумкин.
Минтақавий марказ транспорт соҳасидаги ўзаро манфаатли ва самарали ҳамкорликни кенгайтириш имконини беради, бу эса ўз навбатида товар айирбошлаш ҳажмининг ўсишини таъминлайди ва шубҳасиз, Марказий Осиё мамлакатларининг манфаатларига хизмат қилади.
Бугунги глобал геосиёсий беқарорлик, савдо ва транспорт-логистика занжирларининг узилиши, озиқ-овқат хавфсизлиги муаммоларининг кескинлашуви шароитида Марказий Осиё давлатлари ҳамкорлигининг долзарблиги янада ортиб бормоқда, бу ерда транспорт асосий боғловчи вазифани бажаради.
ЎзА