Чўғ устида жизиллаб пишаётган гўштнинг хушбўй ҳиди ва “кабоб” сўзининг ўзи минг йиллар давомида Марказий Осиёдан тортиб Яқин Шарқ ва Кавказгача бўлган улкан ҳудудларда яшовчи халқларнинг маданияти, турмуш тарзи ва тарихи билан чамбарчас боғланиб кетган. Бугун ҳар бир ўзбек хонадони учун севимли ва қадрдон бўлган бу таомнинг номи қаердан келиб чиққан ва у аслида қандай маънони англатади? Бу саволнинг жавоби, бир қарашда, оддий туюлгани билан, унинг замирида тилшуносларнинг фарқли қарашлари, турли тилларнинг бир-бирига таъсири ва халқлар ўртасидаги маданий алоқаларнинг бутун бир тарихи мужассам.

Кўпчилик “кабоб” сўзининг келиб чиқишини форс тили билан боғлайди ва бунда муайян мантиқ бор. Хусусан, тилшунос олим Баҳром Бафоев ўзининг “Кўҳна сўзлар тарихи” китобида ушбу сўзнинг, аввало, қозонда тайёрланадиган кабоб таоми маъносини назарда тутиб, қадимий туркий тилга форс-тожик тили орқали ўтганини таъкидлайди. Унинг талқинига кўра, “кабоб” иккита мустақил сўз – “кам” ва “об” (сув) элементларининг бирлашувидан ҳосил бўлган. Бу қарашга кўра, таомнинг асосий тайёрланиш усули – сувсиз ёки жуда кам сув ишлатиб пиширилиши – унинг номига асос бўлган. Яъни, “кам+об” бирикмаси “камсув” таом деган маънони англатиб, вақт ўтиши билан товуш ўзгаришларига учраб, “кабоб” шаклига келган. Ҳазрат Алишер Навоий асарларида ҳам бу сўз айнан “кабоб” шаклида ишлатилгани унинг ўрта асрлардаёқ тилимизга чуқур сингиб кетганидан далолат беради.

Бироқ, бу қараш масаланинг бир томони, холос. Ўзбек тилшунослигининг фундаментал тадқиқотчиларидан бири, профессор Шавкат Раҳматуллаев ўзининг “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да бу сўзнинг гўштни сихга тортиб, кўрага териб, чўғ дамида пишириладиган таом маъноси илдизларини бутунлай бошқа манзилдан – араб тилидан излайди. Олимнинг фикрича, “кабоб” сўзи араб тилидаги “кабба” феълидан ясалган. Бу феъл “ағдармоқ”, “айлантириб турмоқ”, “тўнтариб қўймоқ” каби маъноларни англатади. Демак, бу талқинга кўра, “кабоб” – бу шунчаки таомнинг номи эмас, балки унинг тайёрланиш жараёнини ифодаловчи сўздир. Яъни, сихга тортилган гўштни чўғ устида мунтазам “айлантириб, ағдариб туриб” пишириш жараёнининг ўзи таомга ном берган. Бу қараш кабобнинг нафақат Марказий Осиёда, балки бутун араб ва Яқин Шарқ дунёсида кенг тарқалганини ҳисобга олсак, янада ишонарлироқ кўринади.

Шу ўринда, “кабоб” сўзининг турли туркий ва эроний тиллардаги фонетик вариантлари ҳам унинг қанчалик кенг ёйилганини кўрсатади. Масалан, бу сўз ўзбек тилида “кабоб”, қозоқчада “кабап”, қирғизчада “кебеп”, туркманчада “кебап”, озарбайжончада “кабаб”, форс ва тожик тилларида “кабоб” шаклида қўлланади. Бу сўзнинг Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк” асарида “кабоб” шаклида эмас, балки унинг туркийча муқобили сифатида бошқа сўз билан қайд этилиши, бироқ Ўрхун-Энасой ёдгорликларида умуман учрамаслиги ушбу сўзнинг туркий халқлар ҳаётига ислом дини ва маданияти кириб келиши билан боғлиқ ҳолда, форс ёки араб тиллари орқали кириб келгани ҳақидаги фаразларни кучайтиради.

Кўриниб турибдики, оддийгина “кабоб” сўзининг тарихи бизни икки тил ва маданият – форсий ва арабий дунё билан боғлайди. Уни тайёрлаш йўллари ва кўринишлари кўплигидан таом номи келиб чиқишини бир олим қозон кабобнинг хусусияти (“камсув”лик) билан, иккинчиси эса сих кабобнинг пиширилиш усули (“айлантириш”) билан изоҳлайди. Бу ва бошқа талқинлардан қай бирининг ҳақиқатга яқинроқ экани ҳақидаги баҳслар давом этиши табиий. Аммо биз учун энг муҳими – бу сўз ва у ифодалаган таом асрлар давомида халқимиз дастурхонининг, тилининг ва маданиятининг ажралмас қисмига айланганидир. Биргина сўзнинг тарихи ҳам аждодларимизнинг қўшни цивилизациялар билан қанчалик чуқур маданий мулоқотда бўлганини, ўзга маданиятлар ютуқларини нафақат ўзлаштириб, балки уни ўзига хос тарзда ривожлантириб, бугунги авлодларга бебаҳо мерос сифатида қолдирганининг ёрқин тимсолидир.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА