Улуғбек мадрасаси ҳужраларининг биридан бор-йўғи бир неча сўздан иборат: “Бу ҳужра Жомийнинг маскани бўлган”, деган ёзув топилган. Бу оддийгина, лекин ғоятда чуқур маъноли жумла буюк шоир ва мутафаккир Абдураҳмон Жомийнинг ҳаёт йўлида Самарқанд нафақат оддий бир бекат, балки унинг камолотида ҳал қилувчи ўрин тутган маънавий марказ бўлганидан далолат беради.

Кўпчилик Жомийни Ҳирот осмонининг порлоқ юлдузи сифатида билса-да, унинг шахс ва ижодкор сифатида шаклланишида айнан Амир Темур ва темурийлар салтанатининг азим пойтахти Самарқанд замини ҳам муҳим роль ўйнаган.

XV асрнинг биринчи ярмида Мирзо Улуғбек ҳукмронлиги даврида Самарқанд улкан империянинг шунчаки сиёсий марказларидан бири эмас, балки Шарқнинг энг йирик илмий ва маданий марказига айланган эди. Бу даврда шаҳарда Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид Коший, Али Қушчи каби ўз даврининг буюк олимлари жам бўлиб, Улуғбек расадхонаси ва мадрасаларида фаол илмий изланишлар олиб боришарди. Айнан шундай илм-фан гуркираган бир муҳит ёш Абдураҳмон Жомийни (1414–1492) ўзига чорлади. У толиби илм сифатида Самарқандга келиб, Улуғбек мадрасасида таҳсилни бошлади. Тарихий манбалар, жумладан, “Равзат ус-сафо” асарининг гувоҳлик беришича, Жомий бу ерда машҳур олим Қозизода Румийнинг маърузаларини тинглаган.

Жомийнинг Самарқанддаги таҳсили фақатгина мадрасадаги дарслар билан чекланмаган. У тиббиёт, араб тили грамматикаси каби аниқ ва гуманитар фанларни ўрганиш билан бир қаторда, шаҳарнинг жўшқин адабий ҳаётига ҳам шўнғиб кетган. Шоир нафақат олий мартабали уламолардан, балки оддий ҳунармандлар орасидан чиққан ижодкорлардан ҳам илҳом ва билим олган. Масалан, Жомий ўз ғазалларидан бирида самарқандлик совунгар шоир Мавлоно Жавҳарийни катта ҳурмат билан тилга олиб, уни назмнинг ҳақиқий “заргари” (билимдони) деб атайди. Бу ҳолат Жомийнинг нақадар кенг қамровли ва теран фикрли инсон бўлганини, илмни фақат мадраса хоналаридан эмас, балки ҳаётнинг ўзидан излаганини кўрсатади. Унинг Самарқандда ўтказган йиллари шунчаки билим тўплаш даври бўлиб қолмай, унинг поэтик тафаккури ва услубининг ўсишига катта таъсир кўрсатди.

Самарқандда олган чуқур билими ва ҳаётий тажрибаси туфайли Жомий Ҳиротга қайтгач, тез орада катта шуҳрат қозонди. Қизиқарли жиҳати шундаки, унинг илми толиблик давридаёқ шуҳрат қозонишига сабаб бўлган шаҳар, кейинчалик уни устоз сифатида ўзига қайта чорлади. Жомий ўзи таҳсил олган Улуғбек мадрасасига энди мударрис сифатида таклиф этилди. Бу унинг илмий салоҳиятига берилган юксак баҳо эди. Унинг Самарқандга сафарлари бу билан тугамади. Адабиётшунос олим, академик В.А.Абдуллаевнинг ёзишича, 1479 йилда у Нақшбандия тариқатининг Мовароуннаҳрдаги пешвоси Хожа Аҳрор Валийнинг таклифига биноан яна бир бор Самарқандга ташриф буюради. Бу галги сафар унинг ёш толиби илмлик, мударрислик давридан фарқли ўлароқ, унинг бутун мусулмон оламида тан олинган донишманд ва мутафаккир сифатидаги ташрифи эди.

Жомийнинг Самарқанд билан боғлиқ ҳаёти тарихини унинг Алишер Навоий билан дўстлигидан айри тасаввур қилиб бўлмайди. Жомий азим шаҳарда турган  йиллари ёш Навоий ҳам Самарқандда яшаб, таҳсил олаётган эди. Икки буюк мутафаккирнинг Самарқандда бошланган дўстлиги кейинчалик бутун Шарқ маънавиятини юксакларга кўтарган ҳамкорликка айланди. Бу дўстлик шунчаки икки шахснинг ўзаро яқинлиги эмас, балки қардош тожик ва ўзбек халқларининг азалдан давом этиб келаётган маданий ва маънавий бирлигининг ёрқин тимсолидир. Шу тариқа, Самарқанд Абдураҳмон Жомий учун нафақат билим маскани, балки уни буюк шоир сифатида кашф этган, Алишер Навоийдек тенгсиз дўст ва сафдош билан учраштирган тақдирсоз заминга айланди. Бу тарихий воқелик асрлар оша ўзбек ва тожик халқлари ўртасидаги мустаҳкам дўстлик ришталарининг илдизлари нақадар чуқур эканини яна бир бор исботлайди.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА