Қадимги усталарнинг маҳорати ҳақида сўз кетганда, кўз олдимизга кўпинча пишиқ ғиштдан тикланган муҳташам бинолар, нақшинкор сопол идишлар ёки заргарлик буюмлари келади. Аммо аждодларимизнинг даҳоси фақат булар билан чекланмаган.

Тарихий манбалар шундай ноёб материаллар ҳақида гувоҳлик берадики, уларнинг таркиби ва яратилиш технологияси ҳатто бугунги кун муҳандисини ҳам ҳайратга солади. Ана шундай сирли ва ноёб ихтиролардан бири – “ҳафтжўш” қотишмасидир. “Абдулланома” асарида тилга олинган бу материал ўз даврининг ҳақиқий “композит материали” бўлиб, унинг формуласи аждодларимизнинг металлургия соҳасидаги юксак билимларидан далолат беради.

“Ҳафтжўш” сўзи форс тилидан олинган бўлиб, “етти” (ҳафт) ва “қайнатилган, эритилган” (жўш) сўзларидан ташкил топган. Бу номнинг ўзиёқ қотишманинг мураккаб таркибига ишора қилади. Ҳофиз Таниш Бухорий ўз асарида “ҳафтжўш хуми”, яъни шу қотишмадан ясалган катта идиш ҳақида ёзади. Маълумотларга кўра, бу мўъжизавий материал тилла, кумуш, темир, қўрғошин, мис, рух ва қалай эритмасидан ҳосил бўлган махсус пишиқ биринж (бронза)дир. Тасаввур қилинг, XVI аср металлург усталари етти хил металлни бир-бирига қориштириб, уларнинг ҳар бирининг ўзига хос хусусиятларини – олтин ва кумушнинг коррозияга чидамлилигини, темирнинг мустаҳкамлигини, мис ва қалайнинг эрувчанлигини, қўрғошин ва рухнинг қўшимча хоссаларини бирлаштира олганлар.

Бу жараённинг технологик мураккаблигини англаш учун ҳар бир металлнинг эриш ҳарорати турлича эканини ёдга олиш кифоя. Масалан, қалай 232°C да, қўрғошин 327°C да, рух 420°C да, кумуш 962°C да, олтин 1064°C да, мис 1084°C да, темир эса ҳатто 1538°C да эрийди. Бундай турли хоссага эга металларни бир қозонда, оловнинг табиий ҳароратини бошқарган ҳолда, бир хил массага айлантириш учун нақадар юксак маҳорат ва билим талаб этилганини тасаввур қилиш қийин эмас. Усталар ҳар бир металлнинг улушини, уларни қозонга солиш кетма-кетлигини, олов ҳароратини назорат қилиш усулларини авлоддан-авлодга ўтказиб келган махфий билимлар асосида билишган. Бу шунчаки ҳунармандчилик эмас, балки амалий кимё ва металлургия фанининг юксак намунасидир. Бу қотишма “махсус пишиқ биринж” деб аталиши ҳам бежиз эмас. Бу қотишма оддий бронзадан анча устун турган.

“Ҳафтжўш”нинг қўлланиш соҳаси ҳам унинг нақадар қимматбаҳо ва ноёб материал бўлганидан далолат беради. Тарихий манбаларга кўра, ундан кўпинча подшоҳларга аталган қимматбаҳо буюмлар, сарой анжомлари, расадхона ускуналари ва баъзан қурол-яроғнинг алоҳида қисмлари ясалган. “Абдулланома”да “ҳафтжўш хуми” ҳақида тилга олиниши XVI асрда ҳам бу ноёб технология изсиз йўқолмаганини, Мовароуннаҳр усталари унинг сирларини сақлаб қолганини кўрсатади. Абдуллахон даврида бу қотишмадан қандай мақсадларда фойдаланилгани ҳақида аниқ маълумотлар кам бўлса-да, унинг мавжудлиги ўша давр илм-фани ва ҳунармандчилигининг юксак даражасини тасдиқлайди. Бу технология шунчаки металларни аралаштириш эмас, балки маълум бир мақсад учун олдиндан белгиланган хусусиятларга эга бўлган янги материал яратиш – яъни, ўз даврининг “материалшунослик” фани эди.

Афсуски, вақт ўтиши билан кўплаб қадимий технологиялар каби “ҳафтжўш” сири ҳам унутилиб кетган. Шундай бўлса-да, “ҳафтжўш” феноменининг ўзиёқ биз учун катта аҳамиятга эга. У аждодларимизнинг нафақат буюк меъморлар, мунажжимлар ёки шоирлар, балки ўз даврини анча илгарилаб кетган моҳир муҳандис ва технологлар бўлганидан далолат беради. Бу кашфиёт бизга тарихга янгича назар ташлаш, уни шунчаки воқеалар кетма-кетлиги сифатида эмас, балки инсон тафаккури ва технологик даҳосининг ривожланиш жараёни сифатида ўрганишга ундайди. “Ҳафтжўш” сири – бу аждодларимиз бизга қолдирган, ҳали тўлиқ кашф этилмаган интеллектуал хазинанинг бир парчаси, холос.

Алишер Эгамбердиев, ЎзА