Тадқиқот

Асрлар давомида буюк аждодларимиз ва миллий қаҳрамонларимизнинг жасоратларини тарғиб қилиш, ҳар қандай душман устидан ғолибкелишга асосланган жанговар анъаналаримизни кенг ёйиш бугунги кунда Қуролли Кучларимиз фаолиятида муҳим ва аҳамиятли вазифа бўлиб қолмоқда.

Халққа руҳий озуқа бера оладиган куч бу – унинг ўз шонли тарихи, фольклор асарлари эканини ҳисобга олсак, уларни чуқур ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали унутилиб бораётган жанговар руҳ ва анъаналарни янада жонлантириш имконияти пайдо бўлади.

Халқ оғзаки ижодининг шундай нодир намуналари борки, уларда армиямизнинг тарихий қиёфаси, туркий жангчиларимизнинг сўнмас шижоати, аёвсиз курашларда орттирилган тажриба ва маҳорат намуналарини кўриш мумкин. 

“Оқшом юрар шабгир тортиб...”

Халқ достонларида ўтмишда душманга кутилмаганда зарба бериб, уни ваҳимага солувчи махсус куч ҳисобланган “шабгир”лар ҳақида қизиқарли маълумотлар мавжуд. Ёвқур шабгирлар асосан тунда, қўққисдан ҳужумга ўтиб душманни яксон қилган. Улар одатда ўзини сездирмасдан, хуфиёна ҳаракат қилган. “Алпомиш” достонида бу ҳақда шундай дейилади:

Бедовларга қамчи чатиб,

Оқшом юрар шабгир тортиб,

Жўнади қирқ икки сардор,

Ҳар қайси мисли аждаҳо.

Достонларда учрайдиган яна бир тактик усул бу – кам сонли қўшинни душманга кўп кўрсатиш ҳийласидир.

“Алибек билан Болибек” достонида тасвирлашинича, шаҳзоданинг қўшини сон жиҳатидан оз бўлса-да, улар тоғда қуюқ ва улкан чанг ҳосил қилиб, душманга қўрқув солади. Натижада душман қўшини орасида ваҳима ва саросима уйғонади:

Ўзбек лашкарининг бари бўридир,

Майдонга кирганда эрнинг эридир.

Энди тананг сувсиз чўлда чирийди,

Бизнинг қўшин бевақт келган ўхшайди.

Тарихий манбаларда Соҳибқирон Амир Темур ҳам шу усулдан фойдаланиб, лашкари сонини бўрттириб кўрсатиш учун тунда бир қанча ерда гулхан, машъала ёқтиргани, бу усул “Арғай ўт” (мўғулча арға – алдаш, туркча – ўт, олов) деб номланиши келтириб ўтилади.

Шунингдек, достонларда разведка ва турли ҳийлакор ҳужумларни ифодаловчи чопқун, чоповул, турктоз, татовул, илғор, тил, оқинчи, ўқруқ, тутғоқ, езак каби атамалар ҳам тилга олинади.

Тез тиббий ёрдам, йўлхалта

Бугунги замонавий армиямизда жангчининг қурол-яроғлари асосан пишиқ камарга таяниб жойлаштирилади. Жангчиларда аввало ўзига, сўнгра сафдошига тезкор тиббий ёрдам кўрсатиш кўникмалари шакллантирилади. “Юсуф билан Аҳмад” достонида ҳам қуролларнинг белдаги камарга осилиши, ўз-ўзига тиббий хизмат кўрсатиш жараёнлари батафсил тасвирланган: “Ашурбек сардор салласини йиртиб, икки кам ўттиз ярасига пахта қўйиб, дастори билан маҳкам чандиқлаб боғлаб, либосларини икки эгнига ташлаб, устидан совутини босиб, қиличини белига боғлаб, қалқонини кифтига ташлаб, найзага суяниб эгарни ушлаб, “оҳ-воҳ” деб отига миниб, йигитларига бош бўлиб жангга киради”.

Бугунги армиямиздаги йўлхалта ҳам жанговар эртаклардан тортиб, достонларгача қуролланишнинг бир қисмини ташкил этади. Бу деталь “Юсуф билан Аҳмад” достонида ҳам учрайди. Қуршовда қолган Гўзалшоҳ Юсуф билан Аҳмад ҳузурига элчи юбориш учун Рустам исмли жангчисини сафарга ҳозирлайди. Унга йўл озиғи сифатида толқон, туршак, қурут бериб, меҳтарларга сув солиб, ёв-яроғини шайлаб, хуфтондан сўнг бир дарвозадан чиқариб юборади.

Илк жасорат унсурлари

Замонавий армиямизда аскарликнинг илк босқичидан жангга киришигача бўлган даврга қадар шакллантириб бориладиган маълум бир руҳий-психологик босқичлар бор. Достонларда ҳам қаҳрамонларнинг жисман ва маънан улғайиш категориялари, яъни рамзий “ўлик”лик ҳолатидан “қайта тирилиши”гача бўлган давр ётади.

“Китоби дада Қўрқут”да қаҳрамоннинг илк жасорати ҳақида батафсил келтирилади. Ундаги Бамси ўн беш ёшида биринчи бор жасорат намоён қилади. Ваҳоланки, китобда йигитлар ўзларини кўрсата олмагунча уларга ҳатто исм ҳам берилмагани хусусида маълумотлар учрайди. Алпомиш жасоратнинг илк намуналарини етти ёшида, Гўрўғли ва қирғиз халқ қаҳрамони Манас тўққиз ёшида ўзларининг илк қаҳрамонлигини кўрсатади.  

“Юсуф билан Аҳмад” жангномасида етти ёшда мактабга бориб, саводи чиққан боланинг ҳарб ишидан бехабарлиги отани номусга қўяди. Масалан, достонда Бўзўғлон мактабдан келаётган икки хонзоднинг кимлигини билгач:

“Баракалла сизларга, буларни бунча ўқитибсизлар мулла бўлсин деб, ё бир масжидга, ё хонақога хатиб қиламизми? Бизлар сипоҳи кишимиз. Шунча суврат, хати бўлса сипоҳларга бўлади-да, ўзи хат битса, биров хат битса ўқиса, сипоҳнинг мулла бўлгани шу бўлади. Энди буларга сипоҳилик ўргатинглар: от чопмоқ, ўқ отмоқ, сипар тортмоқ, қилич чопмоқ, ҳам найзадастлик, кирбастлик, суришбозлиқ, кўпкаритозлик”, деб ўтиб кетади.

Жанговар саҳналар

Жанг, шубҳасиз ҳар қандай достоннинг кульминацион нуқталарини ташкил этади. Жангда бош қаҳрамон қўшинга илҳом бағишлайди, намуна кўрсатади, аскарларнинг руҳиятини мувозанатга солиб туради. 

Лашкар ҳар доим жанговар руҳни қўзғатувчи кучли чорловлардан илҳом олган. “Алибек билан Болибек” достонида қаҳрамонларнинг жанголди ўз-ўзига бераётган далда ва тасаллиларига гувоҳ бўламиз: “Асло ваҳми-тарс кўнгилга келтирманг, майдонда душман билан савашиб, талашиб ўлсак, бизларга қандай ғанимат. Охири одам бор, ўлим бор. Бир кун бўлмоқ, бир кун ўлмоқ. Иймони билан ўлган ўлмайди. Иймонли қул ўлмайди, деган. Эй йигитлар, асло ғам еманглар, ўламан деб войим қилманг”.

Достонда юрт тақдирига хавф солувчи ҳар қандай ҳолат жангчиларни илондай қўзғатиб, шердай наъра торттиради. “Алибек билан Болибек” достонида Мизробшоҳ от ўйнатиб, майдонга киради ва душман лашкарига қарата шундай хитоб қилади:

“Ў Пўлатшоҳнинг лашкари, бу кун майдонга мен келдим, эшитмадим дема! Қани мардинг борми, кел энди, ҳариф келди!

У бир киши билан эмас, керак бўлса бутун қўшин билан курашишга тайёрлигини ишонч билан айтади:

Бошимда дубулға, белда беллиги,

От, анжомнинг йўқдир сира камлиги,

Ўттиз қўрқса, келсин қирқи, эллиги,

Ким талабгор бўлса келсин майдонга.

Қадимий оркестр ва байроқ

Достонларда доимий равишда учрайдиган кўринишлардан яна бири қўшиннинг жанговар мусиқа садолари остида юриш қилишидир. Бу ҳолат ритм асосида қўшиннинг жанг майдонидаги ҳаракатини тартибга солиб турган. “Юсуф ва Аҳмад” достонида: “Сарбоз уришади карнай наҳрига...” манзараси берилса, “Алпомиш” достонида: “Ўзбаклар устига лашкар қилади, Намойишга карнай-сурнай қўяди...” жумлалари жангда мусиқий жанговарлик темпини намоён қилади.

“Алибек билан Болибек” достонидаги жанг саҳналарида ҳарбий оркестрнинг қадимий кўринишларига оид бўлган замзама, добул, кус, шикори дабилбон каби қатор терминлар фаол қўлланилиб, уларнинг ҳар бири жангда муҳим сигналлар бериш вазифасини бажарган.

Бугунги замонавий армиямизда ҳам байроқ – давлатнинг рамзи, карнай-сурнай эса ҳарбий оркестр гуруҳлари кўринишида яшаб келмоқда.

Фахрий унвонлар

“Қутадғу билиг”да жангда мардлик ва қаҳрамонлик кўрсатган аскарлар, ботирлар тўнга (йўлбарс), тўнга алп (шавкатли баҳодир), сўкман (душман сафини ёрувчи) сингари унвонлар билан шарафлангани қайд этилади. Кўк турк хоқонлигида навқирон, ёш жангчилардан тузилган қўшин Ўғлон термини билан аталиб, уларнинг сони етти-ўн минг атрофида бўлган. Ҳар бир жангчининг жисмоний етуклиги ва жанговар салоҳияти индивидуал тарзда баҳоланиб, баҳодир, мард, паҳлавон аскарларга алп, алпағу унвонлари берилган. Ҳатто моҳир ўқ отувчи, яъни мерганлар ҳам алп унвонига сазовор бўлишган.

Достонларда жазойил, исфаҳон қиличи, пўлат қалқон, гулгун ёлули найза каби қурол-яроғ турлари, “кировка” (совут), “чоройна”, “бувунчоқ” – яъни мустаҳкам камар, шунингдек, “жеба” деб аталувчи қалқон, “табар” деб номланган ярим доира шаклидаги болтасимон яроғ, жавшан (симдан тўқилган совут) каби воситаларни ҳам кўплаб ўринларда учратиш мумкин.

Жанговар исм

Қадимда қаҳрамонларнинг бирор устун белгиси унинг иккинчи номи, лақаби сифатида аталиб, бу қоида бугунги армиямиз сафларида ҳам қисман сақланиб қолган. Профессор Насимхон Раҳмонов қадимги турклардаги жанговар исмнинг пайдо бўлишини тадқиқ қилар экан, Енисей ёдгорликларида жанговар ном танлаш анъанасига эътибор қаратади.

“Ар атим Яш Ақ баш ман (Менинг жанговар исмим Ёш Оқ Бошдир). Ар атим Яруқ тигин (Менинг жанговар исмим Яруқ тигин).”

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, фольклор асарлари халқнинг ичида, тилида, юрагида асрлар оша яшаб келмоқда. Биз унга қанча яқинлашсак шунчалик кучли бўламиз. Бу куч ва жасорат нафақат миллий армиямиз учун, балки юрт ҳимоясини ўз бўйнига олган ҳар биримиз учун сув ва ҳаводек зарурдир.

Бобур ЭЛМУРОДОВ, капитан,

“Ватанпарвар” мухбири.

ЎзА