1963 йил Аддис-Абеба шаҳрида ташкил этилган Африка давлатлари хукумат раҳбарлари иштирокидаги биринчи конференцияда Африка иттифоқи тузилган ва ушбу кун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан “Африка озодлиги куни” сифатида эълон қилинган.

Ҳар йили қитъада айни сана катта шодиёна билан қарши олинади. 1963 йил 25 майдан бошлаб Африка Бирлиги Ташкилоти (Organisation of African Unity) фаолият юритган. 1991 йилда эса Африка Иқтисодий Ҳамжамияти (African Economic Community) ташкил топган. Бу тузилмалар кутилган самарани бермагани боис ўтган асрнинг 90-йилларида Африка Иттифоқини тузиш ташаббуси муҳокама қилина бошлаган. Натижада 1999 йил 9 сентябрда Сирт декларацияси қабул қилинган, 2000 йили Ломе саммитида Африка Иттифоқининг Таъсис акти тасдиқланган. 2001 йил Лусакада бўлиб ўтган олий даражадаги учрашувда янги ташкилот фаолиятини йўлга қўйиш лойиҳаси қабул қилинган. Ўша йили Африка тараққиёти стратегик дастури тасдиқланди.

Африка ҳудуди оролларсиз 29,2 миллион, ороллар билан бирга 30,3 миллион квадрат/километрни ташкил этади ва ер шарининг 6 фоизини, қуруқлик қисмининг 20,4 фоизини эгаллайди. 55 давлат жойлашган бу қитъада 2021 йил сентябрь ҳолатига кўра 1,38 миллиардга яқин аҳоли истиқомат қилиши ойдинлашган. Африка инсоният бешиги сифатида тан олинади, шу бос нуфуси бўйича дунёдаги етакчи давлатлар - Хитой ва Ҳиндистон билан рақобатлаша олади. Айрим тахминларга кўра, Африка аҳолиси 2050 йилга келиб икки баробар кўпаяди.

Аслида қадимий Карфаген атрофида яшовчилар “афри” (“афар” – “чанг” маъносини англатади), дейилган. Шаҳар римликлар томонидан босиб олингач, ҳудуд Африка деб атала бошланган. Кейинчалик бутун қитъага Африка номи берилган.

Маълум бўлишича, 1999 йил БМТ Бош Ассамблеяси деколонизация бўйича махсус қўмитага ўзини-ўзи бошқармайдиган ҳудудлар халқлари билан бирдамлик ҳафталигини ҳар йили 25 майдан 31 майгача нишонлашни таклиф қилган. 1972 йил илк бор БМТнинг 2911-резолюцияси билан Африка жануби, Гвинея-Бисау ва Кабо-Верде ороллари мустамлака халқлари билан эркинлик, мустақиллик ва тенглик учун курашаётган бирдамлик ҳафталиги ўтказилган.

2001 йил июль ойида Африка тараққиёти учун янги ҳамкорлик - НЕПАД тузилди. Бу Африкада барқарор ривожланишга эришиш бўйича ўзига хос ҳаракат режаси бўлиб, тармоқ устуворлиги, яъни инфратузилма, қишлоқ хўжалиги, атроф-муҳит, маданият, фан ва ахборот технологиялари, инсон ресурсларини ривожлантиришга хизмат қилиб келмоқда. Ҳужжатнинг асосий ғояси Африка давлатларининг демократик ривожланиш йўлига қадам қўйиши ва ўз саъй-ҳаракати билан камбағалликни енгиб ўтишини англатади.

Африка ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига, минералларга, мўл ер ва сув ресурсларига, кўп ва тез ўсиб бораётган аҳолига, умуман, бой иқтисодий имкониятга эга қитъа. Қайд этиш зарур, Африка жаҳон иқтисодиётининг энг қолоқ қисми. Бу ҳолат мустамлакачилик ўтмиши ва ривожланган мамлакатларнинг ҳозирги неоколониал сиёсати, қитъа мамлакатларидаги сиёсий беқарорлик, ички ишлаб чиқариш базаси ва инфратузилма заифлиги, инвестиция оқимининг етарли эмаслиги билан боғлиқ.

Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, иккинчи жаҳон урушидан кейин Африка мамлакатлари бирин-кетин озод бўла бошлаганини кўрамиз. Ўтган асрнинг 60-йиллари Африка даври бўлди, дейиш мумкин. 1960 йил 17 давлат, жумладан, Франция бошқарувидаги Камерун, Того, Малагасий Республикаси, Конго (собиқ Француз Конгоси), Дагомея, Юқори Волта, Фил Суяги Қирғоғи, Чад, Марказий Африка Республикаси, Габон, Мавритания, Нигер, Сенегал, Мали мустақилликни қўлга киритган. 

Шунингдек, Буюк Британия қарамоғидаги Нигерия ва Бельгия Конгоси ҳам озод бўлди. Британия Сомалиси ва Италия бошқарувидаги Сомали бирлашиб Сомали Демократик Республикаси эълон қилинди. Қайд этиш керак, 1922 йилдан бошлаб Миср, ўрта асрлардан буён Эфиопия, 1847 йилдан Либерия ва 1910 йилдан ЖАР мустақил саналади.

1960 йилдан кейин Африка қитъасида вазият тубдан ўзгарди. 1961 йилда Сьерра-Леоне ва Танганьика, 1962 йил Жазоир, Уганда, Бурунди ва Руанда, 1963 йили Кения ва Занзибар, 1964 йилда Шимолий Родезия (ўзини Замбия Республика сифатида эълон қилди) ва Нясаленд (Малави) озодликка чиқди. Шу йили Танганика ва Занзибар бирлашиб Танзания Республикаси эълон қилинган.

1965 йилда Гамбия давлати ҳосил бўлди, 1966 йил Бечуаналенд номи Ботсвана Республикасига, Басутоленд давлати Лесото қироллигига айланган. 1968 йили Маврикий, Экваториал Гвинея ва Свазиленд, 1973 йилда Гвинея-Бисау, 1975 йил (Португалиядаги инқилобдан сўнг) Ангола, Мозамбик, Яшил Бурун Ороли ва Сан-Томе, Принсипи, шунингдек, Комордаги 4 оролдан учтаси Франция қарамоғида қолишга қарор қилган.

1977 йилда Сейшель ороли, Француз Сомалиси Жибути Республикасига айланган бўлса, 1980 йил Жанубий Родезия давлати Зимбабве Республикаси, номини қабул қилди. 1990 йилда қарамликдаги Жанубий-Ғарбий Африка ҳудудида Намибия Республикаси тузилгани алоҳида эътиборга молик.

Кения, Зимбабве, Ангола, Мозамбик ва Намибиядаги мустақиллик уруш, исён ва партизанлик курашига сабаб бўлган, аммо кўплаб Африка давлатлари учун истиқлол йўли хунрезликсиз якунланган.

Африка мамлакатлари умумий иқтисодий ва географик хусусиятига тўхталсак, минтақа давлатларида географик жойлашув ўзига хос, яъни денгизга чиқиш йўли йўқлигини кўрамиз. Океанга чиқиш имконияти мавжуд мамлакатларда қирғоқ чизиғи бироз чуқурлаштирилган бўлиб, бу йирик портлар қуриш учун анча ноқулай.

Минтақа жуда катта ер ресурсига эга, аммо нотўғри ишлов берилиши туфайли тупроқ эрозияси ҳалокатли ҳолатга келган. Африка бўйлаб сув ресурси нотекис тақсимлангани барча манбаларда қайд этилган. Ўрмонлар ҳудуднинг 10 фоизини эгаллайди, бироқ йиртқичлар қирилиши натижасида яшил майдон тез суръат билан қисқариб боряпти.

Яна бир маълумот: Африкада аҳолининг табиий ўсиши энг юқори нуқтага етган. Кўпгина мамлакатларда табиий ўсиш йилига минг аҳолига 30 кишидан ошади.

Қитъанинг жаҳон хўжалигидаги ўрнини белгиловчи иккинчи иқтисодиёт тармоғи – тропик ва субтропик қишлоқ хўжалиги. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ялпи ички маҳсулотнинг 60-80 фоизини ташкил этади. Асосий экинлар - қаҳва, ер ёнғоқ, хурмо, чой, табиий каучук, жўхори, зираворлар. Яқин йиллардан бошлаб дон экинлари ҳам етиштирилмоқда: маккажўхори, шоли, буғдой. Чорвачилик субординатор рол ўйнайди, қурғоқчил иқлимли мамлакатлар бундан мустасно.

Қора қитъа давлатлари, хусусан, Нигерия, Сенегал ва Ангола суюлтирилган газ бўйича, деярли, фойдаланилмаган салоҳиятга эга, дейилади. Шу боис, “Bloomberg” нашрида эълон қилинган мақолада Европа Иттифоқи 2022 йил нефть-газ тизимида Россияга қарамликни камайтириш учун Африка давлатлари билан ҳамкорликни фаоллаштиришга интилмоқда.

Май ойи охирида ЕИ энергетика соҳасида ташқи ҳамкорликни кенгайтиришга қаратилган ҳужжатни имзолаши кутиляпти. Лойиҳага кўра, Евроиттифоққа суюлтирилган газ импортини ошириш мақсадида газ етказиб берувчи давлатлар рўйхатини кенгайтириш талаб этилади. Кўзланган натижага эришиш учун АҚШ, Исроил, Миср ва Озарбайжон билан газ етказиб бериш бўйича келишувга эришиш асосий чора сифатида кўриляпти.

Масаланинг бир аянчли жиҳатига ҳам эътибор қаратиш жоиз. Африканинг турли минтақаларида тўйиб овқатланмайдиган одамлар 2020 йилда 281 миллиондан ошган. Африка Иттифоқи, БМТнинг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти ҳамда иқтисодий комиссияси қўшма ҳисоботида келтирилган бу рақам 2014 йилга нисбатан 89,1 миллион кўп, демак.

Қитъадаги етарли озиқланмаган аҳолининг қарийб 44 фоизи Шарқий Африкада, 27 фоизи Ғарбий Африкада, 2,4 фоизи Жанубий Африкада, 20 фоизи Марказий Африкада, 6,2 фоизи Шимолий Африкада яшайди. Террорчилик хуружи ва коронавирус пандемияси қитъада очлик ва тўйиб овқатланмаслик хавфини кучайтирмоқда. Оч ва муҳтожлар сони йилдан-йилга ўсиб бормоқда.

Хуллас, қитъага оид статистика гоҳ кишида ижобий таассурот уйғотади, баъзан дилхираликка сабаб бўлади. Барибир, минтақадаги давлатлар бирин-кетин иқтисодий мустақилликка эришаётгани келажакка ишонч билан қараш имконини беради.

Интернет материаллари асосида 

Беҳруз Худойбердиев тайёрлади.

ЎзА