Қадимги дунёнинг ҳар қандай буюк шаҳри каби, Мовароуннаҳр маркази – Самарқанднинг ривожи ҳам бевосита сув билан боғлиқ эди. Бироқ, баланд тепаликлар устида жойлашган Афросиёб шаҳристонини узлуксиз обиҳаёт билан таъминлаш оддий вазифа эмасди.

Бу муаммони ҳал қилиш учун аждодларимиз шунчаки ариқ қазиш билан чекланмай, ўша давр учун мисли кўрилмаган даражада мураккаб ва кўп тармоқли сув таъминоти тизимини яратганлар. Бу тизим нафақат шаҳар аҳлини сув билан таъминлаган, балки унинг бутун топографияси ва меъморий қиёфасини шакллантирган муҳандислик лойиҳаси эди.

Археолог олим Абдулҳамид Анорбоевнинг тадқиқотларига кўра, араблар истилосидан кейин ҳам Афросиёб ҳудудидаги асосий сув артерияларининг йўналиши ўзгармаган ва мўғуллар босқинига қадар фаолият юритишда давом этган. Бу – тизимнинг нақадар пухта ва узоқ муддатга мўлжалланганидан далолат беради. Шаҳарнинг сув таъминоти асосини иккита йирик магистрал канал ташкил этган. Улардан бири – Марказий канал бўлиб, унинг кенглиги 2 метргача, чуқурлиги эса 1,5 метргача етган. Канал қирғоқлари емирилиб кетмаслиги учун тошлар, пишиқ ғишт парчалари ва қалин сопол идишлар синиқлари билан мустаҳкамланган. Бу каналнинг юз йиллар давомида мунтазам тозалаб турилгани унинг атрофида тўпланган қалин маданий қатламлардан маълум.

Иккинчи йирик канал – Шарқий канал эса ҳозирги Ҳазрати Хизр масжиди яқинидан Шоҳи Зинда мажмуаси томон оқиб ўтган. Археологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу канал ҳам мўғуллар истилосига қадар фаолият кўрсатган. Энг ҳайратланарлиси, баландликда жойлашган ҳунармандчилик устахоналари, хусусан, кулолчилик марказларини сув билан таъминлаш масаласидир. Олима Н.Б.Немцеванинг тахминларига кўра, бундай жойларга сув махсус чиғириқ мосламалари (сув кўтариш ғилдираклари) ёки сопол қувурлар тизими ёрдамида етказиб берилган. Чиғириқларнинг кенг қўлланилиши X–XIII асрларда сув таъминоти технологиясида юз берган улкан ютуқ эди. Бу мосламалар сувни анча баландликка кўтариш имконини бериб, шаҳарнинг энг юқори нуқталарини ҳам обиҳаёт билан таъминлаган.

Шаҳар сув таъминоти тизимининг яна бир муҳим элементи – бу жамоат ҳовузларидир. Бу улкан сув омборлари нафақат сув захираси вазифасини бажарган, балки шаҳар микроиқлимини юмшатишга, атрофни кўкаламзорлаштиришга ҳам хизмат қилган. Археолог В.А.Жуков томонидан шаҳристоннинг жануби-ғарбий қисмида тадқиқ этилган ҳовузлардан бирининг ўлчамлари тахминан 100х100 метрни ташкил этган. Бу ҳовуз Марказий каналдан сув олган. Қазишмалар давомида ҳовуз тубидан XII–XIII аср бошларига оид кўплаб чироқдонлар, идишлар топилган, энг муҳими, сувга тушиш учун қурилган зинапояларнинг қолдиқлари аниқланган. Бу зиналар пахсадан ясалган бўлиб, ҳовузнинг жамоат учун очиқ ва обод маскан бўлганидан дарак беради.

Қадимги Самарқанд сув таъминоти тизимининг ўзига хослиги шундаки, магистрал каналлар ва ҳовузлар шаҳарнинг бинолар қурилмаган бўш ҳудудларида, қадим замонлардаёқ барпо этилган. Кейинчалик шаҳар кенгайиб, янги кўчалар ва маҳаллалар пайдо бўлганда, айнан шу каналлар йўналиши асосий кўчаларнинг ўқини белгилаб берган. Яъни, аввал сув йўли, кейин ҳаёт йўли қурилган. Бу эса аждодларимизнинг шаҳарни режалаштиришда табиат ва инфратузилма уйғунлигига қанчалик катта эътибор қаратганини кўрсатади. 

Шундай қилиб, Афросиёбнинг сув таъминоти тизими – бу шунчаки ариқ ва ҳовузлар мажмуаси эмас, балки аниқ ҳисоб-китоб, муҳандислик ечимлари (чиғириқ ва сопол қувурлар) ва стратегик шаҳарсозлик тафаккурининг маҳсулидир. Бу тизим Самарқанднинг асрлар давомида Мовароуннаҳрнинг гуллаган пойтахти бўлиб қолишини таъминлаган асосий омиллардан бири эди. Бугунги кунда харобага айланган Афросиёб тупроқлари остида яширинган бу мерос, аждодлар даҳосининг ёрқин ва сўнмас исботидир.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА