Tarix sahifalari ko‘pincha buyuk shaharlarning qulashi, madaniyatlarning yo‘q bo‘lib ketishi haqidagi achchiq xotiralarga boy. Chingizxon bosqini Turonning gullab-yashnagan o‘nlab shaharlarini yer bilan yakson qilib, ularning o‘rnida faqat kultepalar qoldirgani ham ana shunday fojiaviy voqealardan biridir.

Sirdaryo bo‘yida joylashgan qadimiy va boy shaharlardan biri bo‘lgan Fanokat ham ayni shunday qismatga duchor bo‘lgan edi. Bir yarim asr davomida bu shahar xarobazor bo‘lib yotdi, uning nomi ham asta-sekin unutila boshlandi. Ammo tarixning kutilmagan burilishi tufayli bu o‘lik shaharga qayta jon bag‘ishlandi. Bu voqea nafaqat bir shaharning, balki butun bir millatning bunyodkorlik ruhi va yengilmas irodasi haqidagi voqeadir.

Bu noyob tarixiy voqeani bizga XV asr tarixchisi Fasih Ahmad Xavofiy o‘zining “Mujmali Fasihiy” asarida aniq sana va tafsilotlar bilan hikoya qilib beradi. Uning yozishicha, Chingizxon tomonidan vayron qilingan Fanokat shahri 1382 yili Amir Temur buyrug‘i bilan qayta tiklanadi va Sohibqironning o‘g‘li sharafiga “Shohruxiya” deb ataladi. Bu hodisa, birinchi qarashda, oddiy qurilishdek tuyulishi mumkin. Ammo uning zamirida chuqur ramziy va strategik ma’nolar yotadi. Bu – Amir Temurning nafaqat yangi yerlarni zabt etuvchi, balki o‘tmishning vayronalari o‘rnida yangi hayot manzillari bunyod etuvchi hukmdor sifatidagi siyosatining yorqin namunasidir. 

Nega aynan Fanokat? Bu shahar qadimdan Buyuk Ipak yo‘lining muhim chorrahalaridan biri bo‘lgan. Uning qayta tiklanishi mintaqadagi savdo-sotiqni jonlantirish, yangi karvon yo‘llarini ochish va saltanatning iqtisodiy qudratini mustahkamlash uchun xizmat qilardi. Shohruxiya tez orada yana hunarmandchilik, savdo va madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Amir Temur vayron bo‘lgan shaharni shunchaki qayta tiklamadi, unga yangi nom – o‘z zurriyotining nomini berib, bu ishning kelajakka yo‘naltirilganini, sulola davomiyligini va sulolaning uzoq muddatli rejalarini namoyon etdi. 

Fasih Xavofiyning bu qisqa, ammo nihoyatda aniq ma’lumoti bizga Amir Temurning boshqaruv falsafasini tushunishga yordam beradi. Bu falsafaga ko‘ra, davlatning kuch-qudrati faqatgina harbiy g‘alabalar bilan emas, balki obodonchilik, shaharsozlik va xalq farovonligini ta’minlash bilan ham o‘lchanadi. Boshqa bir o‘rinda Fasih Xavofiy 1403 yili Baylaqon shahri qurilgani va uni suv bilan ta’minlash uchun ulkan Barlos arig‘i qazilganini yozadi. Bu kabi o‘nlab misollar temuriylar davrida bunyodkorlik ishlari davlat siyosatining ajralmas qismi bo‘lganini isbotlaydi. Ular vayron qilingan yerlarga hayot bag‘ishlashni, cho‘llar o‘rnida bog‘lar yaratishni va yangi shaharlar qurishni o‘zlarining asosiy vazifalaridan biri deb bilishgan.

Shohruxiyaning qayta qurilishi – bu tarixiy adolatning tiklanishi ham edi. Bir yarim asrlik xarobalikdan so‘ng shaharning yana qad rostlashi, uning ko‘chalarida yana hayot qaynashi – bu xalqning xotirasi o‘chmasligi, uning irodasini hech qanday bosqin buka olmasligining timsolidir. Bu voqea bizga ajdodlarimizning nafaqat kuchli jangchilar, balki tengsiz bunyodkorlar ham bo‘lganini eslatib turadi. Ular o‘tmish xatolaridan afsuslanib o‘tirish o‘rniga, kelajak uchun poydevor yaratishni afzal bilishgan. Shohruxiya tarixi – bu umid, qayta tug‘ilish va bunyodkorlik ruhining ramzidir.

Alisher Egamberdiyev tayyorladi, O‘zA