Тарих саҳифалари кўпинча буюк шаҳарларнинг қулаши, маданиятларнинг йўқ бўлиб кетиши ҳақидаги аччиқ хотираларга бой. Чингизхон босқини Туроннинг гуллаб-яшнаган ўнлаб шаҳарларини ер билан яксон қилиб, уларнинг ўрнида фақат култепалар қолдиргани ҳам ана шундай фожиавий воқеалардан биридир.

Сирдарё бўйида жойлашган қадимий ва бой шаҳарлардан бири бўлган Фанокат ҳам айни шундай қисматга дучор бўлган эди. Бир ярим аср давомида бу шаҳар харобазор бўлиб ётди, унинг номи ҳам аста-секин унутила бошланди. Аммо тарихнинг кутилмаган бурилиши туфайли бу ўлик шаҳарга қайта жон бағишланди. Бу воқеа нафақат бир шаҳарнинг, балки бутун бир миллатнинг бунёдкорлик руҳи ва енгилмас иродаси ҳақидаги воқеадир.

Бу ноёб тарихий воқеани бизга XV аср тарихчиси Фасиҳ Аҳмад Хавофий ўзининг “Мужмали Фасиҳий” асарида аниқ сана ва тафсилотлар билан ҳикоя қилиб беради. Унинг ёзишича, Чингизхон томонидан вайрон қилинган Фанокат шаҳри 1382 йили Амир Темур буйруғи билан қайта тикланади ва Соҳибқироннинг ўғли шарафига “Шоҳрухия” деб аталади. Бу ҳодиса, биринчи қарашда, оддий қурилишдек туюлиши мумкин. Аммо унинг замирида чуқур рамзий ва стратегик маънолар ётади. Бу – Амир Темурнинг нафақат янги ерларни забт этувчи, балки ўтмишнинг вайроналари ўрнида янги ҳаёт манзиллари бунёд этувчи ҳукмдор сифатидаги сиёсатининг ёрқин намунасидир. 

Нега айнан Фанокат? Бу шаҳар қадимдан Буюк Ипак йўлининг муҳим чорраҳаларидан бири бўлган. Унинг қайта тикланиши минтақадаги савдо-сотиқни жонлантириш, янги карвон йўлларини очиш ва салтанатнинг иқтисодий қудратини мустаҳкамлаш учун хизмат қиларди. Шоҳрухия тез орада яна ҳунармандчилик, савдо ва маданият марказларидан бирига айланди. Амир Темур вайрон бўлган шаҳарни шунчаки қайта тикламади, унга янги ном – ўз зурриётининг номини бериб, бу ишнинг келажакка йўналтирилганини, сулола давомийлигини ва сулоланинг узоқ муддатли режаларини намоён этди. 

Фасиҳ Хавофийнинг бу қисқа, аммо ниҳоятда аниқ маълумоти бизга Амир Темурнинг бошқарув фалсафасини тушунишга ёрдам беради. Бу фалсафага кўра, давлатнинг куч-қудрати фақатгина ҳарбий ғалабалар билан эмас, балки ободончилик, шаҳарсозлик ва халқ фаровонлигини таъминлаш билан ҳам ўлчанади. Бошқа бир ўринда Фасиҳ Хавофий 1403 йили Байлақон шаҳри қурилгани ва уни сув билан таъминлаш учун улкан Барлос ариғи қазилганини ёзади. Бу каби ўнлаб мисоллар темурийлар даврида бунёдкорлик ишлари давлат сиёсатининг ажралмас қисми бўлганини исботлайди. Улар вайрон қилинган ерларга ҳаёт бағишлашни, чўллар ўрнида боғлар яратишни ва янги шаҳарлар қуришни ўзларининг асосий вазифаларидан бири деб билишган.

Шоҳрухиянинг қайта қурилиши – бу тарихий адолатнинг тикланиши ҳам эди. Бир ярим асрлик харобаликдан сўнг шаҳарнинг яна қад ростлаши, унинг кўчаларида яна ҳаёт қайнаши – бу халқнинг хотираси ўчмаслиги, унинг иродасини ҳеч қандай босқин бука олмаслигининг тимсолидир. Бу воқеа бизга аждодларимизнинг нафақат кучли жангчилар, балки тенгсиз бунёдкорлар ҳам бўлганини эслатиб туради. Улар ўтмиш хатоларидан афсусланиб ўтириш ўрнига, келажак учун пойдевор яратишни афзал билишган. Шоҳрухия тарихи – бу умид, қайта туғилиш ва бунёдкорлик руҳининг рамзидир.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА